چارەسەری چوار دەوڵەتی بۆ کورد
عارف قوربانی
-
لەدواى جەنگى یەکەمى جیهانى و جێبەجێکردنى ئەو بەشەى پرۆژەى رێککەوتنى (سایکس بیکۆ) کە بۆ دابەشکردنى جوگرافیاى ژێر دەسەڵاتى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى بڕیارى لەسەر درابوو. کێشەى کورد و فەڵەستینییەکان بە دوو ناوەڕۆکى جیاوازەوە بوونە سیماى هەرە دیارى 100 ساڵى رابردووى رۆژهەڵاتى نێوەڕاست.
بەریتانیا و هاوپەیمانەکانى، پێش دەستپێکردنى جەنگ و هەروەها لە سەروبەندى جەنگى جیهانیدا، بەڵێنیان بەو گەل و نەتەوانەى بندەستى عوسمانییەکان دا، دواى جەنگ و سەرکەوتنى هاوپەیمانان هەر گەل و نەتەوەیەک لەسەر خاکى خۆى دەوڵەتى بۆ دادەمەزرێنن. لەناو ئەو جوگرافیا بەرفراوانەى لەژێر قەڵەمڕەویى عوسمانییەکاندا بوون، بەڵێنى خۆیان لەگەڵ هەموو بردەسەر و راستەوخۆ لەدواى جەنگ دەوڵەتیان بۆ دروستکرا، تەنها کورد و جوولەکە نەبێت، کە پێشتر لە (پەیماننامەى سیڤەر) بەڵێنى دەوڵەتیان بە کورد دابوو، لە (بەڵێنى بلفۆر)یش پەیمانیان بە جوولەکە دابوو لە فەلەستین دەوڵەتیان بۆ دروست بکەن.
ئەوەى لێرەدا مەبەستمە لەسەرى بدوێم و پەیوەستم کردووە بە کێشەى کوردەوە، خەباتى گەلى فەلەستینە بۆ سەربەخۆیى. لە کاتێکدا عەرەبەکانى فەلەستین تاکە ناوچەیەکى عەرەبنشینى ژێر دەسەڵاتى عوسمانییەکان بوون، لەلایەن بەریتانیەکان و هاوپەیمانەکانیانەوە هیچ بەڵێنێکیان پێنەدرا بۆ دروستکردنى دەوڵەتێکى عەرەبى، بە پێچەوانەوە بەڵێن بە جوولەکەکان درا لەسەر ئەو خاکەى فەلەستین دەوڵەتێک بۆ جوولەکە دروست بکرێت؛ بەڵام بەهۆى ئەوەى لەو کاتەدا ژمارەى جوولەکە زۆر کەم بوون لە فەلەستین، بۆیە راگەیاندن و دانپێدانانى دەوڵەتەکەیان دواخرا بۆ کاتێک کە رێکخراوى زایۆنیزم بتوانێت ژمارەى پێویستى جوولەکە بگوێزێتەوە ئەو جوگرافیایە. ئەوەبوو دواى دوو دەیە لە ساڵى 1948 لەسەر خاکى بەڵێنپێدراو توانییان دەوڵەتەکەیان رابگەیێنن.
عەرەبەکانى فەلەستین تاکە پێکهاتەیەکى ناو جوگرافیاى دابەشکراوى عوسمانییەکان بوون دانیان بەو دابەشکارییەى بەریتانیادا نەنا، مکوڕ بوون لەسەر ئەوەى دەبێت دەوڵەتى فەلەستین دابمەزرێت. دژى راگەیاندنى دەوڵەتى ئیسرائیل دەستیان بە خەباتى چەکداری کرد و نزیک بە سێ چارەکە سەدەیە لەو پێناوەدا خوێن دەڕێژن.
هەروەها بەهۆى پشتیوانیى جیهانى عەرەبى و وڵاتانى ئیسلامى لە بزووتنەوە چەکدارییە فەلەستینییەکان، دواى 20 ساڵ لە دامەزراندنى دەوڵەتى ئیسرائیل، ئەنجوومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى لە ساڵى 1967 بڕیاری دا رێگەچارە بۆ کێشەى عەرەب - ئیسرائیل، بۆ دەستەبەرکردنى ئاشتیى هەمیشەیى و دادپەروەرى لەنێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکان، چارەسەر دوو دەوڵەتییە، دەوڵەتێک بۆ جوولەکە و دەوڵەتێکیش بۆ عەرەبەکان.
هەرچەندە هەریەکیان و بە هۆکارى جیاواز تاوەکو ئێستا ئەو چارەسەرەیان پەسند نەکردووە، عەرەبەکانى فەلەستین بەهۆى داننەنان بە دەوڵەتى ئیسرائیل چارەسەرى دوو دەوڵەتى رەتدەکەنەوە، ئیسرائیلیش دروستکردنى دەوڵەتى فەلەستین بە هەڕەشە لەسەر جوگرافیا و ئاسایش و سەقامگیریى خۆى دەبینێت؛ بەڵام شەڕى دوو ساڵەى غەززە جیهانى بەو ئاراستەیە پەلکێش کرد کە کۆمەڵەى گشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆبوونەوەى ئەیلوولى 2025ی نەتەوە یەکگرتووەکان بە زۆرینەى دەنگى 142 دەنگى "بەڵێ" دان بە دەوڵەتى فەلەستین دا بنێن و گوشار بخەنە سەر هەردوولا بۆ چەسپاندنى ئەو نەخشەڕێگەیە.
بەهۆى ئەوەى ئیسرائیل و ئەمریکا بە تووندى ئەم جاڕنامەیە رەتدەکەنەوە، بۆیە هێشتا روون نییە ئاراستەى رووداوەکان بە چى ئاقارێکدا دەڕوات و ئیدارەى فەلەستینییەکان وەکو دەوڵەتێکى دانپێدانراو دەکەوێتە سەر پێى خۆى، یاخود بە مردوویى لەدایکدەبێت؟ بەڵام خاڵى گرنگ لێرەدا ئەوەیە، گەلى فەلەستین توانییان جیهان بگەیێننە ئەو رایەى لە کۆبوونەوەى نەتەوە یەکگرتووەکاندا دان بە دەوڵەتى فەلەستیندا بنرێت. بەتایبەتیش هەریەک لە فەرەنسا و بەریتانیا، وەک داڕێژەرانى نەخشەى سایکس بیکۆ، ئێستا لەپشت ئەو هەوڵانە بوون، لە کاتێکدا خۆیان لە دابەشکارى ناوچەکە دواى جەنگى جیهانى هیچ گفت و بەڵێنێکیان بە فەلەستینییەکان نەدابوو، کە دەوڵەتیان بۆ دروستبکەن. هەروەها لە ریزبەندیى ئەو دەوڵەتانەش هەژمار دەکرێن کە هاوپەیمان و پشتیوانى ئیسرائیل بوون بە درێژایى 7 دەیەى رابردووى تەمەنى ئەم دەوڵەتە.
ئەم رووداوە بۆ کورد لە زۆر رووەوە گرنگە، بەتایبەت کە بەریتانیا و فەرەنسا وەک جۆرێک لە پاسەوان و خاوەندارێتیى مانەوەى نەخشەى ناوچەکە وێنا دەکران، ئێستا ئەوان لەپشت ئەم گۆڕانکارییەوەن. بەمەش ئەو تابۆ و هێڵە سوورانەى هەبوون لە دەستکاریکردنى نەخشە و جوگرافیاى وڵاتان، دەشکێندرێن. لە لایەکى دیکەوە، چارەسەربوونى کێشەى فەلەستین دەرگاى ئەو پرسیارە دەکاتەوە: کەى چارەسەر بۆ کێشەى کوردیش دەدۆزرێتەوە؟ بەتایبەتیتریش کە هیچکام لە دەوڵەتانى داگیرکەری کوردستان، هێندەى ئیسرائیل پێگەیان لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکان بەهێز نەبووە، کاتێک بتواندرێت هێز و پێگەى ئیسرائیل لەبەرچاو نەگیرێت لە هاوکێشە نێودەوڵەتییەکان بۆ بڕیاردان لە مافى فەلەستینییەکان، ئەوە هیچکام لە وڵاتانى عیراق، سووریا، ئێران و تورکیا ئەو ئیعتیبارە گەورەیەیان نییە ببێتە رێگر لەوەى جیهان هەنگاوێک بۆ چارەى کێشەى کوردیش بگرێتەبەر.
هەرچەندە خاڵى هەرە جیاواز و جەوهەرى لەنێوان کورد و فەلەستینییەکان ئەوەیە، عەرەبەکانى فەلەستین دانیان نەناوە بە دەوڵەتى ئیسرائیل دا و (داگیرکاریى سەر جوگرافیاکەیان) رەتکردووەتەوە. کارى من دادوەریکردن نییە لەسەر ئەوەى فەلەستین خاکى کامیانە، بەڵام چەند عەرەب خۆى بە خاوەنى دەزانێت، بەپێى سەرچاوە مێژوویى و کتێبە ئاسمانییەکان، جوولەکەش هێندە مافیان بەسەر ئەو خاکەوە هەیە. کەچى لەو دۆخەشدا هێشتا عەرەبەکان ئامادەى دەستبەرداربوونى ناسنامەى خاکەکەیان نین و لە بەرانبەر داننان بە دەوڵەتى فەلەستینیشدا، ئامادە نەبوونە دان بە دەوڵەتى ئیسرائیل دا بنێن.
سەربارى ئەوەى کورد وەک نەتەوە لە هەموو میلـلەتانى دیکەى ناوچەکە دێرینترە و بە هەزاران ساڵ بەر لە فارس، عەرەب و تورک لەسەر ئەم جوگرافیایە ژیاوە و خاکى باوباپیرانى خۆیەتى، سەرەڕاى ئەوەى لە پەیماننامەى سیڤەردا پەیمانى دەوڵەت بە کوردیش دراوە وەک گەل و نەتەوەکانى دیکە، کەچى دوای دابەشکاریى سایکس بیکۆ و بێبەشکردنى لەو مافە سەرەکییەى دروستکردنى دەوڵەتى کوردستان، لە هەموو پارچەکانى کوردستان دانى بە جوگرافیاى دەوڵەت نەتەوەى داگیرکەرەکانیدا ناوە و کەوتووەتە ناو پرۆسەى خۆگونجاندنەوە.
کە شۆڕش و راپەڕینیشی کردووە، هەمیشە گوتوویەتى لە ناچارییە و جۆرێکە لە بەرگریکردن لەپێناو هێشتنەوەى ناسنامەى نەتەوەیى. لەم 100 ساڵەدا جورئەتى ئەوەى نەبوو بڵێت، بۆ رەتکردنەوەى داگیرکاری خەبات دەکەین. کە داگیرکەرانى کوردستانیش گوتوویانە، کوردەکان دەیانەوێت جیاببنەوە و یەکپارچەیى وڵاتەکە دەخەنە مەترسییەوە، سەرکردەکانى کورد پاکانەى ئەوەیان کردووە، ئێمە هیچ کات نابینە مەترسى لەسەر یەکپارچەیى وڵات. بەهەرحاڵ، ئەمە لێدەگەڕێین و ئەم گوتارە شوێنى شەنوکەوکردنى ئەم پرسە نییە، ئەوەندە مەبەستمە پرسیارێک بوروژێنم بۆ عاقڵمەندانى میلـلەتەکەم لە هەموو پارچە جیاوازەکانى کوردستان.
لەدواى بڕیارى نەتەوە یەکگرتووەکان بە پەسندکردنى چارەسەرى دوو دەوڵەتى بۆ کێشەى عەرەب - ئیسرائیل، ئەگەر کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بگەنە ئەو باوەڕەى بۆ دادپەروەری و دەستەبەرکردنى ئاشتییەکى سەرتاسەرى لە رۆژهەڵاتى نێوەڕاست، بیانەوێت چارەسەر بۆ کێشەى کورد بدۆزنەوە، کامەیە پرۆژەى کورد بۆ چارەى کێشەکەى؟
یاخود کورد خۆى چى دەکات بۆئەوەى دەوڵەتانى دونیا بخاتە بەردەم ئەو بەرپرسیارێتییە ئەخلاقییەوە کە دواى فەلەستین دەبێت چارەسەرى کێشەى کوردیش بکرێت، کە کێشەکەى زۆر گەورەترە لە کێشەى فەلەستین، قوربانییەکانى دەیان بەرانبەر بە قوربانییەکانى عەرەبەکانى فەلەستینە، پرسەکەشى رەواتر.
پێویستە سەرکردەکانى کورد، کە جۆرێک لە پەیوەندى و دۆستایەتییان لەگەڵ بەشێک لە دەوڵەتانى دونیا هەیە، بەدواى کەناڵێکدا بگەڕێن یەکێک لەم دەوڵەتانە پرۆژەى چارەسەرى کێشەى کوردیش بداتە ئەنجوومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى و نەتەوە یەکگرتووەکان. باشترین بژاردەش وەکو چۆن چارەسەرى دوو دەوڵەتى بۆ فەلەستین و ئیسرائیل کرایە بناخە بۆ چارەى کێشەکەیان، لەبەر ئەوەى کێشەى کوردیش لەگەڵ هەریەک لە دەوڵەتانى نەتەوەى سەردەستەى تورک، عەرەب و فارسدایە، چارەسەرى چواردەوڵەتی بۆ هەریەک لە کورد، فارس، عەرەب و تورک وەک چوار نەتەوەى ناوچەکە بکرێتە بنەماى پرۆژەى چارەیەکى دادپەروەرانەى کێشەى کورد.
