بۆچی ستالین كۆتایی بەكۆماری "كوردستانی سور" هێنا؟

نووسین: دكتۆر محەمەد ئەحمەد برازی (كە نیشتەجێی كازخستانە)-
وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر

-

بۆ ستالین لە كورد توڕە بوو، بۆچی ساڵی 1929 كۆتایی بە كۆماری كوردستانی سور لەناگۆڕنی كەڕاباغ هێنا‌، كە لینین لە ساڵی 1923 دروست كردبوو، بۆچی لە زستانێكی بەستەڵەكدا و لەبیابانەكانی كازخستان و ئۆباكستان و قیرغیستان و توركمانستان، بەزۆرەملێ كۆچی پێكردن و پەرتوبڵاوی كردن؟

لەدوای ڕێككەوتننامەی سایكس - بیكۆی نهێنی، كە بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیای قەیسەری بەشدارییان تێدا كرد بۆ دابەشكردنی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی لە نێوان خۆیاندا، كوردستان كرایە 5 پارچە و هەر چارچەیەكیش بە دەوڵەتێكەوە لكێندرا، سوریا، عێراق، توركیا، ئێران (كە لە ساڵی 1514 وە بەشی ڕۆژهەڵاتی لە بندەستدا بوو).

لە ساڵی 1917 شۆڕشی بەلشەفی لە ڕوسیا لەسەر دەستی لینین هەڵگیرسا، كە ڕێككەوتننامەی سایكس – بیكۆی ئاشكراكرد، بەمەش ڕوسیا زۆرینەی بەشی خۆی لە كوردستانی باكوور لەدەستدا و بەشەكەشی خرایەسەر توركیا، بەشێكی كەم لەبندەستی یەكێتی سۆڤیەتدا مایەوە، كە یەكێتی سۆڤیەت لە ڕقی ڕێككەوتننامەی لۆزان، ئۆتۆنۆمی بەو بەشە بچووكەی كوردستان (كوردستانی سور) بەخشی‌و غۆسین غاجیێف (حسین عاجییف) بە سەرۆكی ئەو بەشەی كوردستان هەڵبژێردرا، كە پایتەختەكەی (لاتجین) بوو، شارەكانی كیلباجان و كۆبتلی و زانغلان و جیلابسكی لە خۆ گرتبوو.

كوردەكان بە دڵخۆشی و سەماكردنەوە پێشوازییان لەدامەزراندنی كوردستانی سور كرد، بەڵام لە دوای كۆچی دوای لینین و هاتنەسەركاری ستالین، فەرمانڕەوا توركەكان تەماحی نەوتییان خستە بەردەم ستالین، بۆیە ستالین وردە وردە بۆی داشكاندن، تا ئەو كاتەی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران هەڵگیرسا، بۆیە ئەتاتورك خۆی هاویشتە باوەشی ستالین و داواشی لێكرد كوردستانی سور لەناوبەرێت، چونكە كوردەكانی توركیا بەپشتئەستوری كوردستانی سور شەڕێكی بێهودەیان دژ بەتوركەكان دەستپێكردووە و ئامانجیشیان سەربەخۆیی كوردستانە.

ستالین بەدەم داواكەیانەوە هات، بەڵام بە چەند مەرجێك، كە لە جوغزی بیرۆكەی شیوعیەتدا دەخولانەوە.

ئەوكات ستالین لە كوردەكان توڕە بوو، لە پاساوێك دەگەڕا بۆ لەناوبردنی كۆمارەكەیان، یەكێتی سۆڤیەت لە دامركاندنەوەی ئاگری شۆڕشی ئاگریداغ- یش بەشدرا بوو، كە بە ڕابەرایەتی نورەدین پاشا هەڵگیرسا، لە ساڵی 1930 بە ڕێككەوتننامەیەكی سێقۆڵی نێوان (یەكێتی سۆڤیەت و ئێران و توركیا) لەناویان برد.

حكومەتە شیوعییەكەی سۆڤیەت بەڵێنی دا بە یەكجاری كوردستانی سور لەناوبەرێت، لە هەمان ساڵی دامركاندنەوەی شۆڕشەكەی ئاگریداغ، كۆتایی بە كۆماری كوردستانی سور هێنا و بەسەر دەوڵەتەكانی یەكێتی سۆڤێتی وەك ئۆكڕانیا و مۆڵداڤیا و قرقیزیا و ئۆزباكستان و تاجیكستان و توركمانستان و كازاخستان پەرشوبڵاوی كردن.

لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهانی و بە دیاریكراوی لە ساڵی 1944 دا، دووبارە سۆڤیەتییەكان بەزۆرەملێ كوردەكانیان كۆچپێكرد بۆ جۆرجیا و ئەرمینیا و بیابانی كازاخستان و ئۆزباكستان و قیرقیزستان و توركمانستان، ئەمجارەیان بە پاساوی (ئاری) بوونی كوردەكان ئەوەیان كرد، كە هەمان نەژ‌ادی ئەڵمانەكانە، سەرباری ئەوەی چەندەها گەنجی كورد لە بەرەكانی شەڕی دژ بە نازییەكان شەڕیان دەكرد.

لە هەمان كاتیشدا توركەكان هاوپەیمانی نازییەكان بوون، بۆیە هێشتا ڕوون نییە بۆچی ستالین لە كوردەكان توڕە بوو و بە زۆرەملێ و لە زستانێكی سارددا، كۆچیپێكردن، كوردەكان دەڵێن: ئەو كۆچكردنەیان بیرناچێتەوە كە چەندەها لە ڕۆڵەكانیان لە فارگۆنی شەمەنەفەرەكاندا لێ مردن و ئێستاش نازانن گۆڕەكانیان لە كوێن تا تاجەگوڵینەیەكیان لەسەر دابنێن.

نادر كریموڤیچی – ئەكادیمیست دەڵێت: یەكەم كۆچكردن لە ساڵی 1937 دەستی پێكرد، لەگەڵ ئاژەڵان خستیانیینە ناو فارگۆنی شەمەنەفەرە، ئاوهەوا زۆر سارد بوو، منداڵان لە برسان لاكەیان دەهات، كەسێك نەبوو هاریكارمان بێت، شەمەنەفەرەكە بۆ ماوەی 20 ڕۆژ بەڕێوەبوو، منداڵ و پیرو پەككەوتووەكانیشمان لەگەڵ بوون، لە وێستگەی شەمەنەفەرەكان دەمانناشتن، چونكە هیچمان پێ نەبوو زەوی پێ هەڵكەنین، ناچار لاشەكانمان دەخستنە ژێر بەفرەوە. كاتێك گەیشتینە كازاخستان چەند خێمەیەكیان پێداین، كە بەهاریش هات دەستمان كرد بە دروستكردنی خانووی قوڕین و تیایدا نیشتەجێ بووین.

دەزگای هەواڵگری سۆڤێت ناوی كەی – جی – بی بوو، شەو بە ئۆتۆمبیلێكی سەربازی دوو ئەندامیان هاتنە لامان، وتیان كێ تەمەنی 20 ساڵە پێمان بڵێت تا لە دەزگاكانی دەوڵەت دایمەزرێنین، هەندێكیان وتیان كە تەمەنیان 20 ساڵە، هەبوو تەمەنی لەوەش‌ كەمتر بوو وتی: 20 ساڵم تا كاری دەستكەوێت، بردیانن و تا ئەمڕۆش لەگەڵ بێت نەگەڕانەوە، برایەكم و مامم و زۆر لە خزمەكانم لەو پێڕە بوون، كە بردیانن، كە یەكێتی سۆڤێت هەرەسیهێنا، لە ئەرشیفدا بە دوای چارەنووسی ئەواندا گەڕاین، پێیانوتین لە شاری شكیمنت لە باشووری كازاخستان نێژراون، ئێستا لەو شوێنە مۆزەخانەیەكیان دروست كردووە، سوێند بەخوا ستالین و سەدام هیچ جیاوازییەكیان نەبوو، هەردووكیان بە كۆمەڵ كوردەكانیان زیندەبەچاڵ كردن، ئەو وتی شیوعییەكان ئاوا مامەڵەیان لەگەڵ كردین.

محەمەد سلو بایێف نووسیوویەتی: (كنیار بدر بیك) كە دەرچووی كۆلێژی لینینگراد بوو، چەند نامەیەكی بۆ سەركردە شیوعییەكان نووسی و داوای لێكردن كوردستانی سور زیندوو بكەنەوە، سەركردایەتی شیوعییەكان ئەو نامانەیان فەرامۆش كردن، دواتر كنیار بەدر بیك بە خۆیی و خێزانەكەیەوە كۆچی كرد بۆ توركیا.

بایێف دەشڵێت: من بەرێوەبەری لقێیك كشتوكاڵی ناوچەی (ماسیس) ی ئەرمینیا بووم، لە ساڵی 1969 منیان بۆ پۆستێیك باڵا بەربژێر كرد، چونكە زمانی ڕوسی و ئەرمەنی و ئازەربایجانی و كوردیم دەزانی، بەرپرسە حیزبییەكەی ناوچەكە پێیوتم: من شایستەی‌ ئەو پۆستەم، بەڵام چونكە ئازەربایجانی یان ئەرمەنی نیت و كوردی، ڕێگەت پێنادرێت ئەو پۆستە باڵایە بگریەدەست.

هەروەها دەڵێت: ڕووم كردە چیاكان و بە گریانەوە بۆ چەند كاتژمێرێك دەستم كرد بە هاواركردن، شیوعییەكان ئاوا مامەڵەیان لەگەڵ دەكردین.

زاهیر عەفدی سادیكۆڤ ئەوەش دەڵێت: نامەوێت ئەو شتانەم بیربێتەوە، بەڵام دەمەوێت بڵێم كە لە ساڵی 1980 لە مۆسكۆ ئۆڵمپیاد سازكرا ، بڕیارماندا بچین بۆ تەماشاكردنی یارییەكانی ئۆڵمپیاد ، چوار ڕۆژ پێش گەشتكردنمان، بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیاكە كۆیكردینەوە و وتی نامەوێت كەستان بێزار بكەم، بەڵام هەتانە ناتوانێت ئامادەی ئەو یاریانە بێت، ئەو نووسراوێكی لە باخەڵ دەرهێنا و وتی ئەمە بڕیاری مۆسكۆیە كە: پێش هەفتەیەك لە دەستپێكردنی یاریەكانی ئۆڵمپاتی مۆسكۆ، ڕێگە نادرێت كوردەكان و قرباتەكان (دۆمەكان) بچنە ناو شاری مۆسكۆوە، وتی من لە شوێنی خۆم ووشك بووم، چونكە ئێمەیان بە قرباتەكان چوواند ، لە كاتێكدا من جێگری بەڕێوەبەری گشتی بووم.

سادیكۆڤ بەردەوام بێت و دەڵێت: من چوومەوە نووسینگەكەم و بۆ چەند كاتژمیرێك گریام، بەڵام چارەیەك نەبوو، ئەمە چارەنووسمان بوو كە لە هەر شوێنێك بین ستەملێكراو بین.

عەزیز زیاد بەدرخان عالیێڤ دەڵێت كە لە ساڵی 1944 باوكم لە بەرەی جەنگی دژی نازییەكان بوو، حكومەتە شیوعییەكەی ستالینیش خێزانەكەمیان بە زۆرەملێ بۆ ناوەڕاستی ئاسیا دوورخستبۆوه، ستالین ئاوا د‌ژایەتی دەكردین، ئێوە خۆتان وێنای بكەن كە باوك لە بەرەی جەنگ بێت و بەرگری لە حكومەتەكەی ستالین بكات، خێزانەكەشی لە زێید باوباپیرانی خۆیان دەركرابن.

زۆرینەی كوردەكانی كازاخستان و قرقیزیا، لە بنەچەدا لە چیاكانی قەفقاس و ئەرمینیا و كوردستانی سورەوە هاتبوون كە شیوعییە ستالینییەكان بە زۆرەملێ دوویان خستبوونەوە لە و ناوچەكانی تراز و گوندەوارەكەی و شمكینت و گوندەوارەكەی، ئەلماتا و گوندەوارەكەی و كسكیلین و ئیسك و زریا و فاستوكە و جانا ترمز و كمسمولسكایا و عەشقی بولاك و تولكی كورغانی و شوێنی دیكەی كازاخستان نیشتەجێیان كردبوون.

دوای هەرەسهێنانی یەكیەتی سۆڤیەت، ئەمانە بوونە چەند دەوڵەتێكی سەربەخۆ كە هەر یەكەیان سیاسەتێكی تایبەت بە خۆی پەیڕەو دەكرد. كازاخستان لە ڕووی ڕووبەرەوە حەوتەمین دەوڵەتی جیهانە، 16 ملیۆن كەسی تێدا نیشتەجێیە لە 120 نەتەوەی جیاواز.

لە ساڵی 1992 سەندیكاكان لە كازاخستان دامەزران، سەندیكای كوردیش بە ناونیشانی (یەكبوون) لە ساڵی 1993 دامەزرا، عەزیز زیاد بەدرخان عەلیێڤ یەكەم سەرۆكی سەندیكاكە بوو تا ساڵی 1995 و ئەویش دامەزرێنەری بوو، ئینجا هەرەیەك لە بەدر موسا(1995-1997)، پڕۆفیسۆر كنیار ئیبڕاهیم میزایێڤ (1997)، ئەكادیمك نادیر كریموڤیچ نادیرۆڤ (1997-2003) ،كنیار ئیبڕاهیم میزاییڤ لە 2003 وە بۆ ئەمڕۆ.

سەندیكاكە چەند لقێكی هەبوو كە تایبەت بوون بە فۆلكلۆر و مۆسیقا و كەلتور و هەڵپەڕكێ، لە چەندەها چالاكیدا پلەی باڵایان بەدەست دێنا، بەشی لێكۆڵینەوەی زمانی كوردیش كرایەوە و مامۆستاكانی چەندەها خەڵاتی فەخرییان بەدەستهێنا، پەرتووكی قوتابخانەكان بە زمانی كوردی لاتینی چاپكران، ئێستا كوردەكانی ئەوێ ئاهەنگی نەورۆز دەگێڕن و لە بۆنە و جەژنەكانی كازاخستاندا بەشداری دەكەن، ڕۆژنامەیەكیان هەیە بە ناوی (ژینا كورد) و گۆڤاری (نوبار) دەردەكەن، لەسەر ئەنتەرنێت پێگەییان نییە و پەیامنێری تایبەت بە خۆیان نییە.

هۆزە كوردییەكانی كازاخستان
هۆزی بروكە كە دەبێت بە دوو بەشەوە: یەكەم (بشكە) كە زۆرینەیان خوێندەوار و خاوەن بڕوانامەی بەرز و باڵان وەك ئەكادیمیك نادر كریموڤیچ كە زانایەكی گەوەری بواری نەوتە و زۆر خەڵاتی جیهانی بەدەستهێناوە وەك خەڵاتی ناپلیۆن، هەروەها حرمەت و كەسانی دیكەش. دووەم (قركه)‌ كە زۆرینەیان نەخوێندەوارن و كەسانی دیاریان لێ هەڵنەكەوتووە و پێشیان دەڵێن كوردەكانی قەوقاز. هەروەها هۆزی دیكەش وەك جەلالیە، مرتفە، میلیە، ئێزدییەكان.

زۆرینەیان دەڵێن كە داب و نەریتی كوردییان بیرنەچۆتەوە، زۆرینەی ژنەكانیان نەخوێندەوارن و تەنها كەمینەیەكیان خوێندنیان تەواو كردووە، ئەوان لە تەمەنێكی بچوكدا شوو دەكەن، بۆیە خوێندن تەواو ناكەن.

جلوبەرگی ژنە كوردەكانی كازاخستان دوو جۆرە: گەنجەكان كە جلوبەرگی شارستانی لەبەر دەكەن، پیرەكان سەرپۆشی لەسەر دەكەن كە بە زیو ڕوپۆشكراوە وەك كوردەكانی سوریا بە تایبەتیش ناوچەی كۆبانێ كە هەمان جلوبەرگ لەبەر دەكەن.

كوردەكانی كازاخستان زوو هاوسەرگیری دەكەن؛ لە تەمەنی 18 یان 20 ساڵیدا، زۆرنەی هاوسەرگیرییەكان بە ڕەزامەندی باوانە و بە زۆری ژن و ژنخوازی لە نێوان خزم و كەس و كاردایە، لە سەردەمی شیوعییەكانیشدا ئەو جۆرە ژن و ژنخوازییە قەدەغە بوو.

كوردەكانی كازاخستان ژمارەیان 100 هەزار كەسە، كوڕیان خۆشتر دەوێت لە كچ، لە بوارەكانی بازرگانی و تەندەر هی دیكەش كار دەكەن وەك مامۆستایی و شوانەكارەیی،چەندەها ئەدیب و شاعیریان هەیە وەك حەسەن حاجی سلێمان كە شاعیر و نووسەر و سەرنووسی ڕۆژنامەی (ژینا كورد)ە، هەروەها مەجید سلێمان كە شاعیرە و خاوەن هۆنراوەی (وڵاتی مە كوردستانە، جێی مەسكەنێ مە كوردانە). كنیاز ئیبڕاهیم نووسەرە، نادر كریموڤیچ نادیرۆڤ نووسەری پەرتووكی (ئێمەی كوردی كازاخستان) ە. عەلی عەبدواڕەحمان كە نووسەر و ڕەخنەگر و شاعیرە و چەندەها دانراوی هەن. ئەوان خاوەنی سەندیكای دۆستایەتی (كوردستان- كازاخستان) ین.

و:شارپرێس