جۆزێف نای
لە فارسیەوە: تحسین تەها چۆمانی
لە فارسیەوە: تحسین تەها چۆمانی
-
"ئێمە دەبێت لە بارەی ئەو بانگەشەی كە پێی وایە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە جیهان هەموو شتێك دەگۆڕێت، بە گومان بین و بزانین چین لەم بابەتە قازانج ناكات و ئەمریكاش بە بەهێزی دەمێنێتەوە".
چۆن بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەبێتە هۆكاری گۆڕینی جیۆپۆلەتیك(Geopolitics)؟ زۆرێك لە شیكەرەوان، بڵابوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە جیهان بە كۆتایی قۆناغی جیهانیبوونی ئەمریكا
چۆن بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەبێتە هۆكاری گۆڕینی جیۆپۆلەتیك(Geopolitics)؟ زۆرێك لە شیكەرەوان، بڵابوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە جیهان بە كۆتایی قۆناغی جیهانیبوونی ئەمریكا
بێگومان لەگەڵ بڵابوونەوەی ئەو ڤایرۆسە گۆڕانكاری لە جیهاندا دێتە ئاراوە، بەڵام بە گریمانە دانانی ئەوەی كە هۆكاری گەورەی كاریگەرو پەیامی گەورەی لێدەكەوێتەوە، دەبێت زۆر هەستیار و هۆشیار بین. بۆ نموونە ئەو ئەنفلۆنزایەی كە لە ساڵی 1918-1919 بڵاوبۆوە زیاتر لە قوربانیانی جەنگی یەكەمی جیهانی قوربانی لێكەوتەوە. بەڵام ئێمە لەگەڵ گۆرانكاریی پایەداری جیهانی بەیدهاتوو لە پەیامەكانی جەنگ كە لە دوو دەیەی داهاتوودا دیسان روودەدەن، رووبەڕووین، نەك پەیامەكانی بڵاوبوونەوەی ئەنفلۆنزای كوشندە لەو ساڵانەدا.
جیهانیبوون یان مامەڵە و پەیوەندی رووبەڕووی كۆمەڵگە جیاوازەكانی مرۆڤایەتی لە كیشوەرە جیاجیاكان، دەرەنجامی شۆڕشی زانیاریی و رێگەكانی بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان و تەكنەلۆژی پەیوەندییە كە بەدوور دەزانرێت پرسی ئەو شۆڕشە بوەستێت.
هەندێك لە لایەنەكانی ئابووری جیهانیبوون، وەك بازرگانی، سنوردار دەبێت و پەیوەندی دارایی كەمتر روودەدات. لە كاتێكدا كە جیهانیبوونی ئابووری لە ژێر كاریگەری یاسای وڵاتاندایە، لایەنەكانی دیكەی ئەمە وەك نەخۆشییە بەربڵاوەكان و گۆڕانی ئاو و هەوا زیاتر لە ژێر كاریگەری یاسای فیزیك و بایۆلۆژیدا دیاری دەكرێن. رێگری ئابووری، چەكە جەنگیەكان و تەعرەفەی گومرگی باندۆری كاریگەری فرەنەتەوەیی جیهانی بوونن كە هیچ كات ناوەستن، ئەگەرچی لەگەڵ وەستانی بەردەوام و قوڵی ئابووری، لاواز دەبن.
ئێمە لەم سەدەیەدا شایەتی سێ قەیران بە درێژایی ئەم دوو دەیە بووین. رووداوی یانزەی سێپتەمبەر زیانی زۆری نەبوو، بەڵام وەك جوجیستو(jiujitsu)، تیرۆریزم وەك یارییەكە كە یاریزنێكی لاوەكی و بچووك دەتوانێت ببێتە هۆی دروست بوونی شۆكێكی گەورەو كاریگەری نەشیاو لە نێو كارەكتەرە نەیارەكانیدا. سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بە قووڵی لە ژێر كاریگەری ئەو بڕیارانەیە كە لە هەلومەرجی ئاڵۆز و زەرووری ئەو كاتدا دراون كە لە كۆتاییدا بووە هۆی جەنگە درێژخایەنەكان لە ئەفغانستان و عێراق. شۆكی دووەم قەیرانی دارایی بوو لە ساڵی 2008 كە ئەمریكای رووبەڕووی وەستانێكی گەورەی ئابووری كرد بووە هۆی دەركەوتنی پۆپۆلیزم لە سیستمی دیموكراسی خۆرئاوا و بەهێزبوونی جووڵانەوە تاكڕەوەكان لە زۆرێك لەو وڵاتانەدا. كاردانەوەی خێرا، گەورەو سەركەوتووی چین لە بەرامبەر خۆرئاوا، بووە هۆی ئەوەی كە زۆرێك پێشبینی ئەوە بكەن كە چین دەبێتە رابەری ئابووری جیهانی.
لە سەرەتادا شی جین پیك، سەرۆكی چین و دۆناڵ ترامپ سەرۆكی ئەمریكا، كاردانەوەیان بەرامبەر بە درۆ و زانیاری هەڵە و نادروستی ئەو قەیرانە پیشاندا. هەنگاوی درەنگ وەخت، بووە هۆی لە دەستچوونی كات كە رۆڵێكی زۆر گرنگ و كلیلی لە ئەنجامدانی تاقیكردنەوە و كۆنترۆڵكردنی ئەو ڤایرۆسە هەبوو، دەرفەتی هاریكاری نێودەوڵەتی بۆ رێگریكردن لە بڵابوونەوەی ئەو ڤایرۆسە لە دەستدا. لە بەرامبەردا لە دوای بڕیاری كەرەنتین و سەپاندنی تێچووی زۆر، دوو زلهێزی گەورەی ئابووری جیهانی دەرگیری پڕوپاگەندە و جەنگی راگەیاندن بوون. چین سوپای ئەمریكای بەهۆكاری هێنانی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ ووهان زانی و ترامپ لە بارەی"ڤایرۆسی چینی" قسەی دەكرد. یەكێتی ئەوروپا بەهەمانشێوە بە ئابوورییەكی تا ئاستی ئەمریكا لە بەرامبەر ناكۆكی وڵاتان رووبەڕووی كێشە بوویەوە. بەو هۆیەوە. بەهەر حاڵ ڤایرۆسی كۆرۆنا گرنگی بە سنورەكان یان شوناسی قوربانیانی خۆی نادات.
ناڕوونی و نەبوونی هەماهەنگی لە وەڵامی ئەمریكا سەبارەت بە بڵاوبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە، زیانی بە پێگە و "هێزی نەرمی" ئەو وڵاتە گەیاندووە. چین بە هۆكاری سیاسی ئاماری قوربانیان و توشبووانی دەستكاری كردو سەرقاڵی بانگەشە سەرسەختەكانی بوو. بەو هۆیە زۆرێك لە هەوڵەكانی پەكین بۆ بەدەستهێنانەوەی پێگەو هێزی نەرمی خۆی هاوكات بووە لەگەڵ گومان و بەدبینی كۆمەڵگەی ئەوروپا و تەواوی وڵاتان. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە پێگەو هێزی نەرم لەگەڵ راكێشان و هاوتەریبی لە وڵاتەكان لە كردن دێت. باشترین بانگەشە یان پڕوپاگەندە، بەكارنەهێنانی هیچ پڕوپاگەندەیەك یان بانگەشەیەكە.
چین لە كاتێكی لاواز دەستی بە دەستگەیشتن بە هێزی نەرم كرد. وێڕای هەوڵە زۆرەكان لە سەردەمی هو جین تائۆ، سەرۆكی پێشوی چین كە ئامانجی ئەو وڵاتەی لە هەڤدەیەمین كۆنگرەی نیشتمانیی لە ساڵی 2007 بە بەرزكردنەوەی هێزی نەرم راگەیاند. پەكین بە زیادبوونی كێشەی خاك لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و پێداگری لەسەر كۆنتڕۆلی حزبی، هەنگاوی رێگریكردنی خۆی بە مەبەستی پێگەو هێزی نەرمی چین كرد. جێگەی سەرسوڕمان نییە كە لە راپرسی گشتی و رزیبەندی جیهانیدا، چین لە لایەنی هێزی نەرم و پێگەكەی لاواز بوو و لە پلەی ٣٠دا هاتووە. ٢٠ پلەی بەرزتر لە لیستەكەدا لە ژێر كۆنترۆڵی وڵاتانی دیموكراتییە.
لە هێزی سەختدا، هاوسەنگی لە بەرژەوەندی ئەمریكا بووە و تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەو هاوسەنگیە نەگۆڕا. ئابووری هەردوو وڵات، ئەمریكاو چین وەك وڵاتانی ئەوروپاو ئاسیای خۆرهەڵات زیانیان پێگەیشتووە. بەر لە پەیدابوونی ئەو قەیرانە، ئابووری چین بە ئەندازەی دوو لە سەر سێ ئابووری ئەمریكا گەشەی كردبوو، بەڵام بە تەشەنەسەندنی ڤایرۆسی كۆرۆنا گەشەی ئابووری چین لاواز بووە و هەناردەی ئەو وڵاتە كەمبۆوە.
هاوكات پەكین هەنگاوی بۆ سەرمایەگوزاری زۆر لە بواری سەربازی ناوە، بەڵام هێشتا بەراورد بە ئەمریكا لەو بوارەدا دواكەوتووترە و لەوانەیە سەرمایەگوزاری سەربازی خۆی لەو هەلومەرجە ناهەموارەدا كەم بكاتەوە. كێشەی تر كە ئەو قەیرانە بەدی هێناوە، دەتوانین ئاماژە بە خەرجییە سەرەكییەكانی چین بە مەبەستی زیندوكردنەوەی سیستمی تەندروستی و دەرمانی ئەو وڵاتە بكەین.
لەگەڵ ئەوەش ئەمریكا خاوەنی جیۆپۆلەتیكی زیاترە كە وێڕای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا هێشتا بە كاتی خۆی ماوەنەتەوە. یەكەمین ئەولەویەتی ئەمریكا پێگەی جوگرافییەتی كە بەهۆی ئۆقیانووسەكانەوە زاڵ بووەو لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و دۆست بۆتە هاوسنوور، لەكاتێكدا كە هەڵبەتە چین لەگەڵ بڕۆنیا، هیندستان، ئیندۆنیزیا، ژاپۆن، مالیزیا، فلیپین، تایوان و ڤێتنام كێشەی خاكی هەیە. ئەولەویەتی دوومی ئەمریكا سەرچاوەی وزەیە، كە شۆڕشی نەوت و گاز بووە هۆی ئەوەی ئەمریكا لە وڵاتێكی هاوردەی وزە ببێتە هەناردەی وزە. لەلایەكی ترەوە، چین پەیوەستە بە هاوردەی وزە لە كەنداوی فارس و ئۆقیانووسی هیند, ئەمریكا لەلایەنی دەریاییەوە زیاتری بەسەر چینەوە هەیە. هاوكات ئەمریكا سود لە دیموگرافییەكەی دەبینێت. لە یەك دەیە و نیوی داهاتوو، بەپێی لێكۆڵینەوە ئادڵ هایوتین لە زانكۆی ستنفۆرد، هێزی كاری ئەمریكا بە ئەگەر زۆر، لە ٥% گەشە دەكات، لە كاتێكدا كە هێزی كاری چین لە ٩% كەم دەبێتەوە كە دەرەنجامی سیاسەتی پێشوتری یەك منداڵی حكومەتی چینە. هیندستان بە خێرایی وەك پڕ دانیشتوانترین وڵاتی جیهان، چین تێدەپەڕێنێت. هێزی ئەمریكا بەهۆی پێگەی ئەو وڵاتە لە ریزی پێشەوەی پەرەپیدانی تەكنەلۆژییەكانی وەك بیۆتەكنەلۆژی، تەكنەلۆژی نانۆ(Nanotechnology) و تەكنەلۆژیای زانیاریە لە جیهاندا. زانكۆكانی ئەمریكا و تەواو زانكۆكانی لێكۆڵینەوەی خۆرئاوا ئامادەی باشترین سیستمی پەروەردەن.
هەموو ئەوانە پیشاندەری ئەوەن كە ڤایرۆسی كۆرۆنا ناتوانێت وەك خاڵی دەستپێكی جیۆپۆلەتیكی لە جیهاندا بزانرێت. نادیدەگرتنی وڵاتانی هاوپەیمان و دامەزراوەی نێودەوڵەتیی بڕیارێكی هەڵە دەبێت. یەكێكی تر لە بڕیارە هەڵەكان، سەپاندنی سنورداریی توندی كۆچبەرییە. زۆر دەمێك بەر لەو قەیرانە، كاتێك لە "لی كو ئان یو" سەرۆك وەزیرانی پێشووی سەنگاپورم پرسی كە بۆچی بەو جۆرە بیرناكەنەوە كە چین بە زوویی وەك زلهێزێك پێش ئەمریكا بكەوێتەوە، یەكێك لە هۆكارەكان كە ئەو لەگەڵ ئەم بابەتەدا نەبوو توانایی ئەمریكا بوو بۆ دەرخستنی لێهاتوویی لە تەواوی جیهان و سودوەرگرتن لەوان بۆ ئەو وڵاتە. بە روانین لە ناسیۆنالیزمی لە ئارادابوو، ئەو جۆرە كرانەوەیەی سنوورەكان و دەرخستنی لێهاتووییەكانی جیهانی و سودوەرگرتنی ئەوان لە وڵات بۆ چین ئەگەرێكی بەدوورە
بەشێوەیەكی جێگرەوە، حكومەتی نوێی ئەمریكا دەتوانێت سەرەداوەكانی خۆی لە سەرۆكایەتی خولی دوای ساڵی ١٩٤٥وەربگرێت كە سەركەوتنەكانیانم لە كتێبەكەمدا بەو ناوی"ئایا مۆڕالێتی گرنگی هەیە؟ سەرۆكایەتی و سیاسەتی دەرەوە لە رۆزڤێڵت تا ترامپ" روون دەكەمەوە. هێزی كیستینجەر، وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریكا بەم دواییانە لەو باوەڕەدایە كە سەركردەكان دەبێت رێگەیەك لە هاوكاری هەڵبژێرن كە بە پەڕینەوەی نێودەوڵەتی كۆتایی بێت. لە جیاتی ململانێ لە بانگەشەو پڕوپاگەندە، سەركردەی وڵاتان دەتوانن گرنگی هێز زیاتر لە ئەوانی تر ببینن و چوارچێوەی دوو لایەنە و چەند لایەنە بە مەبەستی بەهێزكردنی هاریكارییەكان دروست بكەن.وڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهان دەبێت بزانن كە شەپۆلی داهاتووی توشبووان و قوربانیان كۆرۆنا لە وڵاتە هەژارەكان كە توانای بەرەنگارببونەوەی كۆرۆنایان نییە، زیان بە هەمووان دەگەیەنێت، ئەمریكا چ بە هۆكاری كەسی بێت یان مڕۆڤ دۆستانە، دەبوو لەگەڵ گرووپی "جی بیست" هاوكاری پێویستی كردباو بۆ هەموو وڵاتان هاوكاری ناردبا.
ئەگەر سەرۆكی ئەمریكا دەیویست سیاسەتێكی هاوبەشی و زیندوكردنەوەی پێگەو هێزی نەرمی ئەمریكا هەڵبژێرێت، لەوانە بوو شتێكی باشتر و شیاوتری لە رێگەی جیۆپۆلەتیك بە ئاڕاستەی دنیایەكی باشتر و دەرچوون لەو قەیرانە بەیدهاتووە، بە دیاری وەرگرتیبا. ئەگەر سیاسەتەكانی ئەمریكا لە سەر ئەم رێگەیە بەردەوام بێت، كۆرۆنا ڤایرۆس بە سادەیی هێز بە پۆپۆلیزمی ناسیۆنالیستی و دەسەڵاتدارێتی دەبەخشێت. بەو هۆیە هێشتا زوو كە پێشبینی بكەین ئەو قەیرانە خاڵی دەست پێكی جیۆپۆلەتیك دەبێت كە لە بنەمادا پەیوەندی نێوان زلهێزانی وەك ئەمریكا و چین بگۆڕێت.
جیهانیبوون یان مامەڵە و پەیوەندی رووبەڕووی كۆمەڵگە جیاوازەكانی مرۆڤایەتی لە كیشوەرە جیاجیاكان، دەرەنجامی شۆڕشی زانیاریی و رێگەكانی بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان و تەكنەلۆژی پەیوەندییە كە بەدوور دەزانرێت پرسی ئەو شۆڕشە بوەستێت.
هەندێك لە لایەنەكانی ئابووری جیهانیبوون، وەك بازرگانی، سنوردار دەبێت و پەیوەندی دارایی كەمتر روودەدات. لە كاتێكدا كە جیهانیبوونی ئابووری لە ژێر كاریگەری یاسای وڵاتاندایە، لایەنەكانی دیكەی ئەمە وەك نەخۆشییە بەربڵاوەكان و گۆڕانی ئاو و هەوا زیاتر لە ژێر كاریگەری یاسای فیزیك و بایۆلۆژیدا دیاری دەكرێن. رێگری ئابووری، چەكە جەنگیەكان و تەعرەفەی گومرگی باندۆری كاریگەری فرەنەتەوەیی جیهانی بوونن كە هیچ كات ناوەستن، ئەگەرچی لەگەڵ وەستانی بەردەوام و قوڵی ئابووری، لاواز دەبن.
ئێمە لەم سەدەیەدا شایەتی سێ قەیران بە درێژایی ئەم دوو دەیە بووین. رووداوی یانزەی سێپتەمبەر زیانی زۆری نەبوو، بەڵام وەك جوجیستو(jiujitsu)، تیرۆریزم وەك یارییەكە كە یاریزنێكی لاوەكی و بچووك دەتوانێت ببێتە هۆی دروست بوونی شۆكێكی گەورەو كاریگەری نەشیاو لە نێو كارەكتەرە نەیارەكانیدا. سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بە قووڵی لە ژێر كاریگەری ئەو بڕیارانەیە كە لە هەلومەرجی ئاڵۆز و زەرووری ئەو كاتدا دراون كە لە كۆتاییدا بووە هۆی جەنگە درێژخایەنەكان لە ئەفغانستان و عێراق. شۆكی دووەم قەیرانی دارایی بوو لە ساڵی 2008 كە ئەمریكای رووبەڕووی وەستانێكی گەورەی ئابووری كرد بووە هۆی دەركەوتنی پۆپۆلیزم لە سیستمی دیموكراسی خۆرئاوا و بەهێزبوونی جووڵانەوە تاكڕەوەكان لە زۆرێك لەو وڵاتانەدا. كاردانەوەی خێرا، گەورەو سەركەوتووی چین لە بەرامبەر خۆرئاوا، بووە هۆی ئەوەی كە زۆرێك پێشبینی ئەوە بكەن كە چین دەبێتە رابەری ئابووری جیهانی.
لە سەرەتادا شی جین پیك، سەرۆكی چین و دۆناڵ ترامپ سەرۆكی ئەمریكا، كاردانەوەیان بەرامبەر بە درۆ و زانیاری هەڵە و نادروستی ئەو قەیرانە پیشاندا. هەنگاوی درەنگ وەخت، بووە هۆی لە دەستچوونی كات كە رۆڵێكی زۆر گرنگ و كلیلی لە ئەنجامدانی تاقیكردنەوە و كۆنترۆڵكردنی ئەو ڤایرۆسە هەبوو، دەرفەتی هاریكاری نێودەوڵەتی بۆ رێگریكردن لە بڵابوونەوەی ئەو ڤایرۆسە لە دەستدا. لە بەرامبەردا لە دوای بڕیاری كەرەنتین و سەپاندنی تێچووی زۆر، دوو زلهێزی گەورەی ئابووری جیهانی دەرگیری پڕوپاگەندە و جەنگی راگەیاندن بوون. چین سوپای ئەمریكای بەهۆكاری هێنانی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ ووهان زانی و ترامپ لە بارەی"ڤایرۆسی چینی" قسەی دەكرد. یەكێتی ئەوروپا بەهەمانشێوە بە ئابوورییەكی تا ئاستی ئەمریكا لە بەرامبەر ناكۆكی وڵاتان رووبەڕووی كێشە بوویەوە. بەو هۆیەوە. بەهەر حاڵ ڤایرۆسی كۆرۆنا گرنگی بە سنورەكان یان شوناسی قوربانیانی خۆی نادات.
ناڕوونی و نەبوونی هەماهەنگی لە وەڵامی ئەمریكا سەبارەت بە بڵاوبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە، زیانی بە پێگە و "هێزی نەرمی" ئەو وڵاتە گەیاندووە. چین بە هۆكاری سیاسی ئاماری قوربانیان و توشبووانی دەستكاری كردو سەرقاڵی بانگەشە سەرسەختەكانی بوو. بەو هۆیە زۆرێك لە هەوڵەكانی پەكین بۆ بەدەستهێنانەوەی پێگەو هێزی نەرمی خۆی هاوكات بووە لەگەڵ گومان و بەدبینی كۆمەڵگەی ئەوروپا و تەواوی وڵاتان. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە پێگەو هێزی نەرم لەگەڵ راكێشان و هاوتەریبی لە وڵاتەكان لە كردن دێت. باشترین بانگەشە یان پڕوپاگەندە، بەكارنەهێنانی هیچ پڕوپاگەندەیەك یان بانگەشەیەكە.
چین لە كاتێكی لاواز دەستی بە دەستگەیشتن بە هێزی نەرم كرد. وێڕای هەوڵە زۆرەكان لە سەردەمی هو جین تائۆ، سەرۆكی پێشوی چین كە ئامانجی ئەو وڵاتەی لە هەڤدەیەمین كۆنگرەی نیشتمانیی لە ساڵی 2007 بە بەرزكردنەوەی هێزی نەرم راگەیاند. پەكین بە زیادبوونی كێشەی خاك لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و پێداگری لەسەر كۆنتڕۆلی حزبی، هەنگاوی رێگریكردنی خۆی بە مەبەستی پێگەو هێزی نەرمی چین كرد. جێگەی سەرسوڕمان نییە كە لە راپرسی گشتی و رزیبەندی جیهانیدا، چین لە لایەنی هێزی نەرم و پێگەكەی لاواز بوو و لە پلەی ٣٠دا هاتووە. ٢٠ پلەی بەرزتر لە لیستەكەدا لە ژێر كۆنترۆڵی وڵاتانی دیموكراتییە.
لە هێزی سەختدا، هاوسەنگی لە بەرژەوەندی ئەمریكا بووە و تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەو هاوسەنگیە نەگۆڕا. ئابووری هەردوو وڵات، ئەمریكاو چین وەك وڵاتانی ئەوروپاو ئاسیای خۆرهەڵات زیانیان پێگەیشتووە. بەر لە پەیدابوونی ئەو قەیرانە، ئابووری چین بە ئەندازەی دوو لە سەر سێ ئابووری ئەمریكا گەشەی كردبوو، بەڵام بە تەشەنەسەندنی ڤایرۆسی كۆرۆنا گەشەی ئابووری چین لاواز بووە و هەناردەی ئەو وڵاتە كەمبۆوە.
هاوكات پەكین هەنگاوی بۆ سەرمایەگوزاری زۆر لە بواری سەربازی ناوە، بەڵام هێشتا بەراورد بە ئەمریكا لەو بوارەدا دواكەوتووترە و لەوانەیە سەرمایەگوزاری سەربازی خۆی لەو هەلومەرجە ناهەموارەدا كەم بكاتەوە. كێشەی تر كە ئەو قەیرانە بەدی هێناوە، دەتوانین ئاماژە بە خەرجییە سەرەكییەكانی چین بە مەبەستی زیندوكردنەوەی سیستمی تەندروستی و دەرمانی ئەو وڵاتە بكەین.
لەگەڵ ئەوەش ئەمریكا خاوەنی جیۆپۆلەتیكی زیاترە كە وێڕای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا هێشتا بە كاتی خۆی ماوەنەتەوە. یەكەمین ئەولەویەتی ئەمریكا پێگەی جوگرافییەتی كە بەهۆی ئۆقیانووسەكانەوە زاڵ بووەو لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و دۆست بۆتە هاوسنوور، لەكاتێكدا كە هەڵبەتە چین لەگەڵ بڕۆنیا، هیندستان، ئیندۆنیزیا، ژاپۆن، مالیزیا، فلیپین، تایوان و ڤێتنام كێشەی خاكی هەیە. ئەولەویەتی دوومی ئەمریكا سەرچاوەی وزەیە، كە شۆڕشی نەوت و گاز بووە هۆی ئەوەی ئەمریكا لە وڵاتێكی هاوردەی وزە ببێتە هەناردەی وزە. لەلایەكی ترەوە، چین پەیوەستە بە هاوردەی وزە لە كەنداوی فارس و ئۆقیانووسی هیند, ئەمریكا لەلایەنی دەریاییەوە زیاتری بەسەر چینەوە هەیە. هاوكات ئەمریكا سود لە دیموگرافییەكەی دەبینێت. لە یەك دەیە و نیوی داهاتوو، بەپێی لێكۆڵینەوە ئادڵ هایوتین لە زانكۆی ستنفۆرد، هێزی كاری ئەمریكا بە ئەگەر زۆر، لە ٥% گەشە دەكات، لە كاتێكدا كە هێزی كاری چین لە ٩% كەم دەبێتەوە كە دەرەنجامی سیاسەتی پێشوتری یەك منداڵی حكومەتی چینە. هیندستان بە خێرایی وەك پڕ دانیشتوانترین وڵاتی جیهان، چین تێدەپەڕێنێت. هێزی ئەمریكا بەهۆی پێگەی ئەو وڵاتە لە ریزی پێشەوەی پەرەپیدانی تەكنەلۆژییەكانی وەك بیۆتەكنەلۆژی، تەكنەلۆژی نانۆ(Nanotechnology) و تەكنەلۆژیای زانیاریە لە جیهاندا. زانكۆكانی ئەمریكا و تەواو زانكۆكانی لێكۆڵینەوەی خۆرئاوا ئامادەی باشترین سیستمی پەروەردەن.
هەموو ئەوانە پیشاندەری ئەوەن كە ڤایرۆسی كۆرۆنا ناتوانێت وەك خاڵی دەستپێكی جیۆپۆلەتیكی لە جیهاندا بزانرێت. نادیدەگرتنی وڵاتانی هاوپەیمان و دامەزراوەی نێودەوڵەتیی بڕیارێكی هەڵە دەبێت. یەكێكی تر لە بڕیارە هەڵەكان، سەپاندنی سنورداریی توندی كۆچبەرییە. زۆر دەمێك بەر لەو قەیرانە، كاتێك لە "لی كو ئان یو" سەرۆك وەزیرانی پێشووی سەنگاپورم پرسی كە بۆچی بەو جۆرە بیرناكەنەوە كە چین بە زوویی وەك زلهێزێك پێش ئەمریكا بكەوێتەوە، یەكێك لە هۆكارەكان كە ئەو لەگەڵ ئەم بابەتەدا نەبوو توانایی ئەمریكا بوو بۆ دەرخستنی لێهاتوویی لە تەواوی جیهان و سودوەرگرتن لەوان بۆ ئەو وڵاتە. بە روانین لە ناسیۆنالیزمی لە ئارادابوو، ئەو جۆرە كرانەوەیەی سنوورەكان و دەرخستنی لێهاتووییەكانی جیهانی و سودوەرگرتنی ئەوان لە وڵات بۆ چین ئەگەرێكی بەدوورە
بەشێوەیەكی جێگرەوە، حكومەتی نوێی ئەمریكا دەتوانێت سەرەداوەكانی خۆی لە سەرۆكایەتی خولی دوای ساڵی ١٩٤٥وەربگرێت كە سەركەوتنەكانیانم لە كتێبەكەمدا بەو ناوی"ئایا مۆڕالێتی گرنگی هەیە؟ سەرۆكایەتی و سیاسەتی دەرەوە لە رۆزڤێڵت تا ترامپ" روون دەكەمەوە. هێزی كیستینجەر، وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریكا بەم دواییانە لەو باوەڕەدایە كە سەركردەكان دەبێت رێگەیەك لە هاوكاری هەڵبژێرن كە بە پەڕینەوەی نێودەوڵەتی كۆتایی بێت. لە جیاتی ململانێ لە بانگەشەو پڕوپاگەندە، سەركردەی وڵاتان دەتوانن گرنگی هێز زیاتر لە ئەوانی تر ببینن و چوارچێوەی دوو لایەنە و چەند لایەنە بە مەبەستی بەهێزكردنی هاریكارییەكان دروست بكەن.وڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهان دەبێت بزانن كە شەپۆلی داهاتووی توشبووان و قوربانیان كۆرۆنا لە وڵاتە هەژارەكان كە توانای بەرەنگارببونەوەی كۆرۆنایان نییە، زیان بە هەمووان دەگەیەنێت، ئەمریكا چ بە هۆكاری كەسی بێت یان مڕۆڤ دۆستانە، دەبوو لەگەڵ گرووپی "جی بیست" هاوكاری پێویستی كردباو بۆ هەموو وڵاتان هاوكاری ناردبا.
ئەگەر سەرۆكی ئەمریكا دەیویست سیاسەتێكی هاوبەشی و زیندوكردنەوەی پێگەو هێزی نەرمی ئەمریكا هەڵبژێرێت، لەوانە بوو شتێكی باشتر و شیاوتری لە رێگەی جیۆپۆلەتیك بە ئاڕاستەی دنیایەكی باشتر و دەرچوون لەو قەیرانە بەیدهاتووە، بە دیاری وەرگرتیبا. ئەگەر سیاسەتەكانی ئەمریكا لە سەر ئەم رێگەیە بەردەوام بێت، كۆرۆنا ڤایرۆس بە سادەیی هێز بە پۆپۆلیزمی ناسیۆنالیستی و دەسەڵاتدارێتی دەبەخشێت. بەو هۆیە هێشتا زوو كە پێشبینی بكەین ئەو قەیرانە خاڵی دەست پێكی جیۆپۆلەتیك دەبێت كە لە بنەمادا پەیوەندی نێوان زلهێزانی وەك ئەمریكا و چین بگۆڕێت.
وەرگیراوە لە دیپلۆماتیك مەگەزین
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق