ڕاپۆرت
-
رەنگە تا بەر لە چەند مانگێك هیچ شتێكت لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت، بەڵام پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە تێگەیشتبیت، كە ڤایرۆسێكی كوشندە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل كردووە.
ئەم نەخۆشییە كە هەندێك بە "دایكی هەموو پەتاكان" ناوی دەبەن، لەنێوان ساڵەكانی 1918و 1920 بووەهۆی مردنی (20 بۆ 50 ملیۆن) كەس.
زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان كە ئەو سەردەمە (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) كەس بووە، دوچاری ئەم نەخۆشییە بوون، زیانەكانی ئەم پەتایە لە جەنگی یەكەمی جیهانی كە تازە كۆتایی هاتبوو، زیاتر بوو.
ئێستا كە جیهان دوچاری قەیرانی كۆڤید-19 بووە، رێگەبدە چاوێك بخشێنین بە دواینجاردا كە تێیدا بەهۆی پەتایەكەوە چەرخی جیهان لە جوڵە كەوتووە- جیهان دوای ئەو كارەساتە چی بەسەرهات ؟
1921- جیهانێكی تەواو جیاواز
پزیشك‌و پەرەستارانی ئەمریكی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918
گومانی تێدا نییە كە لە 100 ساڵی رابردوودا زۆرێك لە شتەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.
زانستی پزیشكی توانای كەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەكاندا، پزیشكەكان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میكرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەكە دەتوانێت لە كەسێكەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسانی تر، بەڵام گومانیان لەوە هەبوو هۆكاری نەخۆشییەكە بەكتریایەكە نەك ڤایرۆس.
بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو- جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەكو یەكەمین ئەنتی بایۆتیك بدۆزێتەوە. یەكەمین ڤاكسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940 گەیشتە دەستی خەڵك.
خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە ئەوەیە، سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو. تەنانەت لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانیشدا تەندروستی گشتی وەكو بابەتێكی كەمالیات تەماشادەكرا.
لارا ئسپینی نوسەری بواری زانستی‌و نوسەری كتێبێك لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ:" لە وڵاتە پیشەسازییەكاندا پزیشكان زیاتر بۆ خۆیان كاریان دەكرد یاخود لەڕێگەی رێكخراوە ئاینییەكانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەكرا، زۆرێك لە خەڵك تەنانەت دەستیان بە پزیشك نەدەگەیشت".
گەنجترو هەژارتر
وێنەی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی
شتێك كە بارودۆخەكەی خراپتر كرد، جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاكانی پێش خۆی، لەنمونەی پەتای 1889-1890، كە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێك كەس لەسەرتاسەری جیهان.
زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان (20 بۆ 40) ساڵدا بوو، زیانەكان لەسەر پیاوان بەشێوەیەك زیاتربوو كە بەراوردناكرێت- رەنگە ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە پەتاكە لە كەمپە قەرەباڵغەكانی بەرەی خۆرئاوا دەركەوتبوو و لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەكان بۆ ماڵەكانیان، بڵاوبوو بووەوە.
لە هەمان كاتدا نەخۆشییەكە زیانی زیاتری بە وڵاتە هەژارەكان گەیاند.
ئەنجامی كۆتایی لێكۆڵینەوەی فرانك بارو توێژەری زانكۆی هارڤارد دەریدەخات 0,5%ی دانیشتوانی ئەمریكا- نزیكەی 550 هەزار كەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە، لە حاڵێكدا كە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی 5,2%ی دانیشتوان- نزیكەی 17 ملیۆن كەس.
نوسەر كاترین ئارنۆڵد دەڵێ:" زیانەكانی جەنگی یەكەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی كارەساتێكی ئابوری". باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون كە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە.
بەوتەی ئەو:" لە زۆرێك لە وڵاتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون كارو كەسابەت بكەن‌و خێزان بەڕێوەببەن، كشتوكاڵ بكەن، فێری پیشەی نوێ ببن، هاوسەرگیری بكەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبكەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی كێشەیەك بەناوی "زیادبوونی ژنان"، ملیۆنان ژن كە هاوسەرێكی گونجاویان دەست نەدەكەوت.
كارمەندانی ژن
ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایكرد ژنان بەشێوەیەكی زیاتر بچنە ناو بواری كاركردنەوە
سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی گەورە- بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بكەی بە كەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا- بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتاندا كێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستكرد.
كریستین بلكبرن لێكۆڵەری زانكۆی كشتوكاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە كە كەمبونەوەی كرێكار لە ئەمریكا رێگای لەبەردەم ژناندا كردوەتەوە بچنە ناو هێزی كارەوە.
ئەو دەڵێ:" كەمبونەوەی كرێكار بەهۆی پەتاو جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە، ساڵی 1920 ژنان رێژەی 21%ی كۆی دەستی كاریان لە وڵاتدا پێكدەهێنا".
هەمان ساڵ كۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشكۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا.
خاتوو بلكبرن دەڵێ:" بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاكەی ساڵی 1918 لە زۆرێك لە وڵاتان كاریگەری لەسەر مافەكانی ژنان هەبووە".
هەروەك كەمبونەوەی هێزی كار بووە هۆی بەرزبونەوەی كرێی كار، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئامارەكانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی كرێی كار لە كەرتی پیشەسازیدا لە 21 سەنت بۆ یەك كاتژمێری كار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 56 سەنت لە ساڵی 1925دا.
میراتییەكی ناخۆش بۆ تازەلەدایكبوان
ئەو منداڵانەی كە لەكاتی پەتاكەی 1918دا لەدایكبوون ئەگەر دوچاربونیان بە نەخۆشی دڵ زیاتر بوو
زانایان لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو منداڵانەش كردووە كە لە پەتاكەی ساڵی 1918 لەدایكبوون، بۆیان دەركەوتووە ئەگەری بوونی كێشە لەنمونەی نەخۆشی دڵ لەو كەسانەدا زیاتربووە لەو منداڵانەی كە بەر لە پەتاكە یان دوای بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكە لەدایكبوون.
شیكاریی ئامارەكان دەریدەخەن رێژەی كاردانەوە بۆ خوێندن‌و كار لەنێو ئەو منداڵانەی كە ساڵەكانی 1918 بۆ 1919 لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبكوون، كەمتر بووە.
هەندێك پێیانوایە ئەو فشارەی كە بەهۆی پەتاكەوە لەسەر دایكان دروستبووە، كاریگەری لەسەر گەشەی جینەكان دروستكردووە، زانیاری سەربازپیشەكانی ئەمریكا سەرەداوی تر بەدەستەوە دەدات: لەنێو ئەوانەدا كە ساڵەكانی 1915 تاوەكو 1922 لەدایكبوون، ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایكبوون (یەك سانتیمەتر) كورتتر بوون لە منداڵەكانی تر.
هەستی دژ بە ئیمپریالیستی‌و هاوكاری نێودەوڵەتی
گاندی‌و نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت
هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو كە وەكو موستەعمەرەیەكی بەریتانی ئەژماردەكرا. ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی)ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو وڵاتەوە، ئەو زیانەی كە بەهیندییەكانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی كە بە كۆچبەرە بەریتانییەكانی گەیاند، ئامارەكانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵكی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیكەی 6,2%، لەحاڵێكدا رێژەكە لەناو ئەوروپاییەكاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە 1%.
نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لەو هەستە وەرگرت كە بەریتانییەكان بەشێوەیەكی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی قەیرانەكەدا كردووە، لە ساڵی 1919دا یەكێك لە ژمارەكانی گۆڤاری "هیندی لاو" كە لەلایەن گاندییەوە بڵاودەكرایەوە، بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە:" لە هیچ وڵاتێكی شارستانی تردا بە ئەندازەی حكومەتی هیندستان، دەوڵەت نەیدەتوانی لە كارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بكات".
بەڵام ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان كاتدا بایەخی هاوكاری نێودەوڵەتی سەلماند- ئەمە سەرباری مۆتەكەی جیۆپۆلەتیكیی كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو.
كۆمەڵەی نەتەوەكان كە رێكخراوێكی فرەلایەن بوو بەر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی 1923دا رێكخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەكی تەكنیكی كە سیستمێكی نوێی بۆ كۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە، بەپێچەوانەی رێكخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی، كە لەلایەن ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بەڕێوەدەبرا، درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشكیی.
جیهان هێشتا ماوەیەكی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا.
پێشكەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا
پەتاكە بووەهۆی پێشكەوتنی بواری تەندروستی گشتی
زیانەكانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشكەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا، بەتایبەتیش دۆزینەوەی سیستمەكانی چارەسەری سۆسیالیستی.
یەكەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920 لە روسیا دروستكرا، زۆری نەخایاند وڵاتانی تریش هەمان كاریان كرد.
لارا ئسپینی دەڵێ:" زۆرێك لە وڵاتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاكسازیكردن لە وەزارەتی تەندروستیدا. ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاكە بوو. لەوكاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەكانی حكومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەڵاتەكان".
جێنیفەر كۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانكۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێك لە وڵاتەكان دەبێت لە تێكەڵەیەكی جەنگ‌و پەتا دروستبكرێت. بەوتەی ئەو:" پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و منداڵانی بێ باوك‌و پەككەوتەكان زۆر بووە، دەوڵەت وەكو فەراهەمكارێكی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە. وادێتە پێش چاو پەتاكان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ كۆمەڵگە، كۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەكسانتر بێت".
كاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی كۆمەڵایەتی
لە ئەنفلۆنزای ئیسپانیشدا خۆپارێزی‌و دروكەوتنەوەی لە قەرەباڵغی خالێكی گرنگ بوو
چیرۆكی دوو شار: لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەكانی ئەمریكا ئامادەكارییان دەكرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەكردن بۆ كارتی سەنەدی جەنگیی، ئامانج لە فرۆشتنی ئەم كاغەزانە دابینكردنی بودجەی جەنگ بوو كە هێشتا كۆتایی نەهاتبوو.
كاتێك ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو، ئەو رێوشوێنەی كە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەك بوو: فیلادلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەكەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت، سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەكەی هەڵوەشێنێتەوە.
یەك مانگ دواتر، زیاتر لە 10 هەزار كەس لە فیلادلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا، بەڵام ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700 كەس تێنەپەڕی.
ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی كۆمەڵایەتی وەكو هەنگاوێكی كاریگەر بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە تەماشا بكرێت.
لێكۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات، رێژەی مەرگ لەو شارانەی كە زوتر سینەما، كڵێسا‌و خوێندنگەكانیان داخست، زۆر كەمتر بوو.
هەروەك گروپێك لە ئابوریناسانی ئەمریكی بە شیكردنەوەی رێوشوێنەكانی ساڵی 1918 بەو ئەنجامە گەیشتوون كە دوای كۆتایهاتنی پەتاكە، ئەو شارانەی كە بەشێوەیەكی توندتر مامەڵەیان كردووە، دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە.
پەتا فەرامۆش كراوە ؟
پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- كاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنك
سەرباری وانە گرنگەكانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەكی فەرامۆشكراو بوو. لە بواری گشتیدا كەوتەژێر سێبەری جەنگی یەكەمی جیهانەوە، زۆرێك لە دەوڵەتان بڵاوكردنەوەی هەواڵیان لەبارەی كاریگەری ئەو پەتایە لەسەردەمی جەنگدا قەدەغەكردبوو.
نەبوونی هەواڵ ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت، ئەو قەیرانە ئامادەگییەكی زۆری لەناو كتێبە مێژووییەكان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە.
مارك هۆنیگزبام مێژوونوسی پزیشكی دەڵێ:" تەنانەت لە یادی 100 ساڵەی ئەو پەتایەدا (2018) هێشتا پرۆگرامێكی تایبەت بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێك پرۆگرامیان بۆ یادكردنەوەی قوربانیدانی پزیشك‌و پەرەستاران رێكخست. ئەمە بەراورد بكە نەخۆشی ئایدز. تەنانەت ژمارەی كاری هونەری، رۆمان‌و شیعرەكان كە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاكە دەكەن، زۆر كەمن".
ئەمە جگە لە "پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی" كە كاری ئیدوارد مۆنك-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەكاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەكە كێشاویەتی.
هونیگزبام لەهەمان كاتدا لەباسی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیكا دەكات لە ساڵی 1924، كە لە سەرەتادا "پڕ رووداوترین ساڵەكانی سەدەی بیستەم" تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەكردووە، یەكەمین كتێبە مێژوویەكان كە باسی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا بڵاوبونەتەوە.
كۆڤید-19 بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵكی زیندووكردوەتەوە.
فرانسیسكۆ پاولا رۆدریگۆس سەرۆك وەزیرانی بەرازیل كە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد
-
رەنگە تا بەر لە چەند مانگێك هیچ شتێكت لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت، بەڵام پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە تێگەیشتبیت، كە ڤایرۆسێكی كوشندە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل كردووە.
ئەم نەخۆشییە كە هەندێك بە "دایكی هەموو پەتاكان" ناوی دەبەن، لەنێوان ساڵەكانی 1918و 1920 بووەهۆی مردنی (20 بۆ 50 ملیۆن) كەس.
زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان كە ئەو سەردەمە (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) كەس بووە، دوچاری ئەم نەخۆشییە بوون، زیانەكانی ئەم پەتایە لە جەنگی یەكەمی جیهانی كە تازە كۆتایی هاتبوو، زیاتر بوو.
ئێستا كە جیهان دوچاری قەیرانی كۆڤید-19 بووە، رێگەبدە چاوێك بخشێنین بە دواینجاردا كە تێیدا بەهۆی پەتایەكەوە چەرخی جیهان لە جوڵە كەوتووە- جیهان دوای ئەو كارەساتە چی بەسەرهات ؟
1921- جیهانێكی تەواو جیاواز
پزیشك‌و پەرەستارانی ئەمریكی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918
گومانی تێدا نییە كە لە 100 ساڵی رابردوودا زۆرێك لە شتەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.
زانستی پزیشكی توانای كەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەكاندا، پزیشكەكان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میكرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەكە دەتوانێت لە كەسێكەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسانی تر، بەڵام گومانیان لەوە هەبوو هۆكاری نەخۆشییەكە بەكتریایەكە نەك ڤایرۆس.
بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو- جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەكو یەكەمین ئەنتی بایۆتیك بدۆزێتەوە. یەكەمین ڤاكسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940 گەیشتە دەستی خەڵك.
خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە ئەوەیە، سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو. تەنانەت لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانیشدا تەندروستی گشتی وەكو بابەتێكی كەمالیات تەماشادەكرا.
لارا ئسپینی نوسەری بواری زانستی‌و نوسەری كتێبێك لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ:" لە وڵاتە پیشەسازییەكاندا پزیشكان زیاتر بۆ خۆیان كاریان دەكرد یاخود لەڕێگەی رێكخراوە ئاینییەكانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەكرا، زۆرێك لە خەڵك تەنانەت دەستیان بە پزیشك نەدەگەیشت".
گەنجترو هەژارتر
وێنەی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی
شتێك كە بارودۆخەكەی خراپتر كرد، جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاكانی پێش خۆی، لەنمونەی پەتای 1889-1890، كە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێك كەس لەسەرتاسەری جیهان.
زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان (20 بۆ 40) ساڵدا بوو، زیانەكان لەسەر پیاوان بەشێوەیەك زیاتربوو كە بەراوردناكرێت- رەنگە ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە پەتاكە لە كەمپە قەرەباڵغەكانی بەرەی خۆرئاوا دەركەوتبوو و لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەكان بۆ ماڵەكانیان، بڵاوبوو بووەوە.
لە هەمان كاتدا نەخۆشییەكە زیانی زیاتری بە وڵاتە هەژارەكان گەیاند.
ئەنجامی كۆتایی لێكۆڵینەوەی فرانك بارو توێژەری زانكۆی هارڤارد دەریدەخات 0,5%ی دانیشتوانی ئەمریكا- نزیكەی 550 هەزار كەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە، لە حاڵێكدا كە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی 5,2%ی دانیشتوان- نزیكەی 17 ملیۆن كەس.
نوسەر كاترین ئارنۆڵد دەڵێ:" زیانەكانی جەنگی یەكەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی كارەساتێكی ئابوری". باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون كە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە.
بەوتەی ئەو:" لە زۆرێك لە وڵاتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون كارو كەسابەت بكەن‌و خێزان بەڕێوەببەن، كشتوكاڵ بكەن، فێری پیشەی نوێ ببن، هاوسەرگیری بكەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبكەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی كێشەیەك بەناوی "زیادبوونی ژنان"، ملیۆنان ژن كە هاوسەرێكی گونجاویان دەست نەدەكەوت.
كارمەندانی ژن
ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایكرد ژنان بەشێوەیەكی زیاتر بچنە ناو بواری كاركردنەوە
سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی گەورە- بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بكەی بە كەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا- بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتاندا كێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستكرد.
كریستین بلكبرن لێكۆڵەری زانكۆی كشتوكاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە كە كەمبونەوەی كرێكار لە ئەمریكا رێگای لەبەردەم ژناندا كردوەتەوە بچنە ناو هێزی كارەوە.
ئەو دەڵێ:" كەمبونەوەی كرێكار بەهۆی پەتاو جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە، ساڵی 1920 ژنان رێژەی 21%ی كۆی دەستی كاریان لە وڵاتدا پێكدەهێنا".
هەمان ساڵ كۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشكۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا.
خاتوو بلكبرن دەڵێ:" بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاكەی ساڵی 1918 لە زۆرێك لە وڵاتان كاریگەری لەسەر مافەكانی ژنان هەبووە".
هەروەك كەمبونەوەی هێزی كار بووە هۆی بەرزبونەوەی كرێی كار، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئامارەكانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی كرێی كار لە كەرتی پیشەسازیدا لە 21 سەنت بۆ یەك كاتژمێری كار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 56 سەنت لە ساڵی 1925دا.
میراتییەكی ناخۆش بۆ تازەلەدایكبوان
ئەو منداڵانەی كە لەكاتی پەتاكەی 1918دا لەدایكبوون ئەگەر دوچاربونیان بە نەخۆشی دڵ زیاتر بوو
زانایان لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو منداڵانەش كردووە كە لە پەتاكەی ساڵی 1918 لەدایكبوون، بۆیان دەركەوتووە ئەگەری بوونی كێشە لەنمونەی نەخۆشی دڵ لەو كەسانەدا زیاتربووە لەو منداڵانەی كە بەر لە پەتاكە یان دوای بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكە لەدایكبوون.
شیكاریی ئامارەكان دەریدەخەن رێژەی كاردانەوە بۆ خوێندن‌و كار لەنێو ئەو منداڵانەی كە ساڵەكانی 1918 بۆ 1919 لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبكوون، كەمتر بووە.
هەندێك پێیانوایە ئەو فشارەی كە بەهۆی پەتاكەوە لەسەر دایكان دروستبووە، كاریگەری لەسەر گەشەی جینەكان دروستكردووە، زانیاری سەربازپیشەكانی ئەمریكا سەرەداوی تر بەدەستەوە دەدات: لەنێو ئەوانەدا كە ساڵەكانی 1915 تاوەكو 1922 لەدایكبوون، ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایكبوون (یەك سانتیمەتر) كورتتر بوون لە منداڵەكانی تر.
هەستی دژ بە ئیمپریالیستی‌و هاوكاری نێودەوڵەتی
گاندی‌و نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت
هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو كە وەكو موستەعمەرەیەكی بەریتانی ئەژماردەكرا. ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی)ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو وڵاتەوە، ئەو زیانەی كە بەهیندییەكانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی كە بە كۆچبەرە بەریتانییەكانی گەیاند، ئامارەكانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵكی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیكەی 6,2%، لەحاڵێكدا رێژەكە لەناو ئەوروپاییەكاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە 1%.
نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لەو هەستە وەرگرت كە بەریتانییەكان بەشێوەیەكی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی قەیرانەكەدا كردووە، لە ساڵی 1919دا یەكێك لە ژمارەكانی گۆڤاری "هیندی لاو" كە لەلایەن گاندییەوە بڵاودەكرایەوە، بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە:" لە هیچ وڵاتێكی شارستانی تردا بە ئەندازەی حكومەتی هیندستان، دەوڵەت نەیدەتوانی لە كارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بكات".
بەڵام ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان كاتدا بایەخی هاوكاری نێودەوڵەتی سەلماند- ئەمە سەرباری مۆتەكەی جیۆپۆلەتیكیی كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو.
كۆمەڵەی نەتەوەكان كە رێكخراوێكی فرەلایەن بوو بەر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی 1923دا رێكخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەكی تەكنیكی كە سیستمێكی نوێی بۆ كۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە، بەپێچەوانەی رێكخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی، كە لەلایەن ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بەڕێوەدەبرا، درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشكیی.
جیهان هێشتا ماوەیەكی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا.
پێشكەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا
پەتاكە بووەهۆی پێشكەوتنی بواری تەندروستی گشتی
زیانەكانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشكەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا، بەتایبەتیش دۆزینەوەی سیستمەكانی چارەسەری سۆسیالیستی.
یەكەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920 لە روسیا دروستكرا، زۆری نەخایاند وڵاتانی تریش هەمان كاریان كرد.
لارا ئسپینی دەڵێ:" زۆرێك لە وڵاتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاكسازیكردن لە وەزارەتی تەندروستیدا. ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاكە بوو. لەوكاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەكانی حكومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەڵاتەكان".
جێنیفەر كۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانكۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێك لە وڵاتەكان دەبێت لە تێكەڵەیەكی جەنگ‌و پەتا دروستبكرێت. بەوتەی ئەو:" پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و منداڵانی بێ باوك‌و پەككەوتەكان زۆر بووە، دەوڵەت وەكو فەراهەمكارێكی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە. وادێتە پێش چاو پەتاكان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ كۆمەڵگە، كۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەكسانتر بێت".
كاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی كۆمەڵایەتی
لە ئەنفلۆنزای ئیسپانیشدا خۆپارێزی‌و دروكەوتنەوەی لە قەرەباڵغی خالێكی گرنگ بوو
چیرۆكی دوو شار: لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەكانی ئەمریكا ئامادەكارییان دەكرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەكردن بۆ كارتی سەنەدی جەنگیی، ئامانج لە فرۆشتنی ئەم كاغەزانە دابینكردنی بودجەی جەنگ بوو كە هێشتا كۆتایی نەهاتبوو.
كاتێك ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو، ئەو رێوشوێنەی كە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەك بوو: فیلادلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەكەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت، سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەكەی هەڵوەشێنێتەوە.
یەك مانگ دواتر، زیاتر لە 10 هەزار كەس لە فیلادلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا، بەڵام ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700 كەس تێنەپەڕی.
ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی كۆمەڵایەتی وەكو هەنگاوێكی كاریگەر بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە تەماشا بكرێت.
لێكۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات، رێژەی مەرگ لەو شارانەی كە زوتر سینەما، كڵێسا‌و خوێندنگەكانیان داخست، زۆر كەمتر بوو.
هەروەك گروپێك لە ئابوریناسانی ئەمریكی بە شیكردنەوەی رێوشوێنەكانی ساڵی 1918 بەو ئەنجامە گەیشتوون كە دوای كۆتایهاتنی پەتاكە، ئەو شارانەی كە بەشێوەیەكی توندتر مامەڵەیان كردووە، دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە.
پەتا فەرامۆش كراوە ؟
پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- كاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنك
سەرباری وانە گرنگەكانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەكی فەرامۆشكراو بوو. لە بواری گشتیدا كەوتەژێر سێبەری جەنگی یەكەمی جیهانەوە، زۆرێك لە دەوڵەتان بڵاوكردنەوەی هەواڵیان لەبارەی كاریگەری ئەو پەتایە لەسەردەمی جەنگدا قەدەغەكردبوو.
نەبوونی هەواڵ ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت، ئەو قەیرانە ئامادەگییەكی زۆری لەناو كتێبە مێژووییەكان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە.
مارك هۆنیگزبام مێژوونوسی پزیشكی دەڵێ:" تەنانەت لە یادی 100 ساڵەی ئەو پەتایەدا (2018) هێشتا پرۆگرامێكی تایبەت بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێك پرۆگرامیان بۆ یادكردنەوەی قوربانیدانی پزیشك‌و پەرەستاران رێكخست. ئەمە بەراورد بكە نەخۆشی ئایدز. تەنانەت ژمارەی كاری هونەری، رۆمان‌و شیعرەكان كە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاكە دەكەن، زۆر كەمن".
ئەمە جگە لە "پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی" كە كاری ئیدوارد مۆنك-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەكاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەكە كێشاویەتی.
هونیگزبام لەهەمان كاتدا لەباسی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیكا دەكات لە ساڵی 1924، كە لە سەرەتادا "پڕ رووداوترین ساڵەكانی سەدەی بیستەم" تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەكردووە، یەكەمین كتێبە مێژوویەكان كە باسی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا بڵاوبونەتەوە.
كۆڤید-19 بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵكی زیندووكردوەتەوە.
فرانسیسكۆ پاولا رۆدریگۆس سەرۆك وەزیرانی بەرازیل كە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد
لە درەو میدیاوە
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق