لاهور تاڵەبانی لامەركەزیەتی بۆ چیە؟

كەمال چۆمانی

-

یەکێک لە کێشە بنەڕەتییەکانی عێڕاق، مەرکەزییەتە توندەکەی بو. بە هۆی عەقڵی عەسکەرتاریی بەعسیزمە، مەرکەزییەت لە کۆی بوارەکانی ژیانی سیاسیی، ئابوریی و ئیدارییدا رەنگیدابویەوە. هەرێمی کوردستان دژ بە ناوەندێتیی/مەرکەزییەت/سێنترالیزمی عێڕاق بو، بۆیە داوای بەشکردنی دەستەڵاتی کرد لە بەغداد و هەڵوەشاندنەوەی ئەو سیستەمە کە هۆکارێکی سەرەکیی خوێنڕشتن و تاکڕەویی و گەندەڵیی بو. هەرێمی کوردستان بەپێی دەستور بوە هەرێمێکی فیدڕاڵ. لامەرکەزیەت لە عێڕاق چەسپا.

ئەنجام:

لە هەرێمی کوردستاندا سیستەمێکی سێنترال نزیک لە بەغدادی پێشو دروستکرا. دەستەڵات لەنێوان دو هێزدا دابەشکرا. ئەنجامەکەی شەڕی ناوخۆ بو. دواتر، لە ٢٠٠٥ دیسان بە هەمان عەقڵییەتی مەرکەزییەت بەشکاریی پەنجا-بە-پەنجا، ئیدارەکان یەکیانگرتەوە. خەڵک، گەل، جڤاک، کۆمەڵگای مەدەنیی هەرگیز نەبونە بەشێک لە دروستکردنی سیاسەت و سیاسەتی گشتیی. مەسعود بارزانیی، نێچیرڤان بارزانیی، بەرهەم ساڵح، قوباد تاڵەبانی و ئەخیرەن مەسڕور بارزانی لە ٢٠٠٥ەوە لە لوتکەی دەستەڵاتدارێتیی هەرێمی کوردستان بونە. ئێستا مەسڕوڕ بارزانی دەیەوێت هێندەی دی سیستەمەکە سێنتراڵ بکا. ئەو پێیوایە کوردستانی بەهێز، پێویستی بە حکومەتی بەهێز هەیە، حکومەتی بەهێزیش، دیسان بە تێڕوانینی ئەو، پێویستی بە کەسی بەهێز هەیە، کە پێیوایە خۆیەتی. بڕواشی وایە کەسی بەهێز ناتوانێت حکومەتی بەهێز دروستبکات کە خۆی سەنتەری بڕیارەکان نەبێ، خەڵک و پارلەمان و ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکایەتیی هەرێمیش، بۆ ئەو دەبێت پەراوێز بن.

ئێستا یەکێتیی، بە سەرکردایەتیی لاهوڕ تاڵەبانیی، داوای لامەرکەزیەتی سلێمانیی دەکات. نە تاڵەبانیی و نە یەکێتیی پێناسەیەکی رونیان نییە بۆ لامەرکەزیەتی ئیداریی و دارایی. ئەو بانگەشانە هەمان بانگەشەکانی هەرێمی کوردستانن بەرانبەر بەغداد. ئەوانەی هەرێمی کوردستان بنکەیەکی سیاسیی، مێژویی و قانونییشیان هەبو. ئەوانەی یەکێتیی و لاهوڕ تاڵەبانیی، بریتین لەوەی گوایە حکومەتی هەرێم غەدر لە سلێمانیی دەکات. یانی، بۆ ئەوان ئەگەر سلێمانیی غەدری لێ نەکرێت، ئاساییە، گرنگ نییە حکومەتێکی سێنتراڵ لە هەولێر هەیە یا نا. ئەو بانگەشانە، خەڵک و گەل و کۆمەڵگە و جڤاکی مەدەنیی سەنتەر نین. ئامانج لێی گێڕانەوەی سێنترالیزمێکە کە تێیدا دەستەڵاتدارێتیی پەنجا-بە-پەنجا دابەشکراوە. یەکێتیی، رونتر لاهوڕ تاڵەبانی، دەیەوێت ئەو پەنجا-بە-پەنجایە بگێڕێتەوە. ئەو دەشزانێت ئەوەی باسیدەکات بانگەشەیەکە جێبەجێنابێت، بەڵام ئەوەش دەزانێت رێگایەکی باشە بۆ وەرگرتنەوەی بەشە-دەستەڵاتەکەی.

ئەنجامەکەی چی دەبێت؟

ئەوەی یەکێتیی داوایدەکات، لامەرکەزییەت نییەت، بەشکردنی دەستەڵاتدارێتییە. ئەو پشکەی دەستەڵات بۆ خەڵک داواناکات، بۆ خودی یەکێتیی داوادەکات. لاهوڕ تاڵەبانی نایەوێت خەڵکی سلێمانیی و خەڵکی ئیدارەی سلێمانیی پێشو ببنە خاوەنی دەستەڵات، ئەو دەیەوێت ئەو بەشە دەستەڵاتەی لە مەرکەزە لە هەولێر، پێویستە بگەڕێتەوە سلێمانیی.

ئایا ئەگەر سلێمانیی ئەو لامەرکەزییەتەی وەرگرت کەلار و کفری و هەڵەبجە و حاجیاوا و بالیسان و گەزەڵانی ئارام شوانی هاوڕێمان دەتوانن بێگەڕانەوە بۆ سەنتەر -لەو کۆنتێکستەدا سەنتەر سلێمانییە- هیچ بڕیارێک بدەن؟

بەپێی قانونی جگە لە ئەنجومەنی پارێزگا، دەبوایە ئەنجومەنی قەزا و ناحیەکانیش ھەبوایە. بۆچی تا ئێستا ئەو قانونە جێبەجێنەکراوە؟ ئایا یەکێتیی نەیدەتوانی داوابکات ئەو قانونە جێبەجێبکات و نمونەیەکی جوان نیشانبدات؟ بۆچی داوای ئەوە ناکات کە هەڵبژاردن بۆ قەزا و ناحیەکان بکا، ئەوکات، ئەگەرێکی زۆر بەهێز هەیە چۆمان و رواندز بتوانن قائیمقامێکی ناپارتیی هەڵبژێرن و هەڵەبجە بتوانێت قائیمقامێکی ئیسلامیی هەبێت. لەوانەیە قەزای خەبات ئەندازیارێک ببێتە قائیمقامی ئەو قەزایە کە دەتوانێت ئەو قەزایە بباتە پێشەوە نەک پارتییەکی بەسەردا بسەپێنرێ کە هیچ بەو شارەی نابەستێتەوە، بۆ نمونە.

ئایا ئەگەر سبەی دانیشتیوانی سلێمانیی داوای ریفراندۆمێک بکەن بتوانن ٣٠٠ هەزار ئیمزا کۆبکەنەوە و بڵێن سەنتەری بازاڕ نابێت جگە لە تەکسیی هیچ تڕومبێلێکی تری لێ بێت، سەنتەر چی دەڵێت؟ ئەی ئەگەر رێکخراوێکی ژینگەپارێز خۆپیشاندانێکی ٢٠٠ هەزار کەسی رێکبخات و بڵێت پێویستە شار پلاستیک بەکارنەهێنێت، سەنتەر چ بڕیارێک دەدات؟ ئەی ئەگەر هەڵەبجە بڵێت هیچ خوێندنگا و نەخۆشخانەیەکی ئەهلیی نابێ لەو شارە هەبێ و پێویستە بودجەی خوێندن و تەندروستیی لەڕێی باجەوە بۆ ئاستێک بەرزبکرێتەوە هەموان بێ جیاوازیی بەخۆڕایی بخوێنن و بیمەی تەندروستیی بۆ هەموان دابینبکرێت، سەنتەر چی دەڵێت و کۆمپانیاکانی یەکێتیی قبوڵدەکەن؟ ئەی ئەگەر کەلارییەکان بڕیاربدەن قائیمقامێک بۆ کەلار و پارێزگارێک بۆ ئیدارەی گەرمیان هەڵبژێرن هەر سێ ساڵ جارێک لەڕێی هەڵبژاردنی پاک و عادیلانە، سەنتەر قبوڵدەکات؟

ئەوەی یەکێتیی داوای دەکات لامەرکەزییەت نییە، بەهێزکردنی یەکێتییە لە سەنتەری دەستەڵاتی سلێمانیی چونکە پێیوایە لە هەولێر پارتیی ئەو دەستەڵاتەی لەگەڵ بەشناکات. ئەوەی یەکێتیی دەیڵێ لەوانەیە راست بێ، بەڵام بۆ ئەو ئامانجە نییە کە بە خەڵکی دەڵێ، رێک ئامانجەکە پێچەوانەیە.

یەکێتیی ئەگەر دەیەوێت لامەرکەزییەت جێبەجێببێت، بۆچی تەنها بۆ سلێمانیی داوایدەکات، مەگەر یەکێتیی لە هەولێریش خاوەن پێگە و جەماوەری خۆی نییە؟ یەکێتیی و گۆڕان و لاهوڕ تاڵەبانیی، دەبێت ئەوە بزانن مەسەلەی لامەرکەزییەت پرسێک نییە دژ بە پارتیی بەکاربهێنرێت، پرسێکە پەیوەستە بە دیموکراتیزەکردنی هەرێمی کوردستان و گێڕانەوەی دەستەڵات بۆ گەل؛ دەستەڵاتی گەل لە گەلەوە بۆ گەل. خەڵکی شیلادزێ، ئامێدی، و چۆمان، چەمچەماڵ، و گەزەڵانیش، هەروەها دهۆک و هەولێر و بەردەڕەش و خورماڵ و سەیدسادقیش، لامەرکەزییەتی ئیداریی و داراییییان دەوێ. لامەرکەزییەتی سیاسییشیان دەوێ، ئەوەندەی پێویستە. لامەرکەزییەت پێویستییەکی ژیانیی، دیموکراسیی، کۆمەڵایەتیی و ئابورییە، بەڵام ئەو لامەرکەزییەتە دەبێت رون بێت دەمانەوێت دەستەڵات بۆ خوارەوەی کۆمەڵگە شۆڕبکەینەوە و ئەوان بتوانن لە خوارەوەڕا بڕیارەکان و سیاسەتەکان دروستبکەن و بەشداری بەڕێوەبردن بن، بۆ نمونە وەک رۆژئاڤای کوردستان، یان دەمانەوێت وەک چۆن هەرێمی کوردستان فیدرالی لە عێڕاق وەرگرت و سیستەمێکی مەرکەزیی دروستکرد، ئێمەش ئاوا دەمانەوێت مەرکەزییەت لە حکومەت وەرگرینەوە و بیدەینە پارێزگار و ئەوەی لە پشتی پارێزگارەوەیە. لامەرکەزییەت دەبێت بۆ هەموان بێت، بۆ زاخۆ و حاجی ئۆمەران و پێنجوێنیش.