ئایا هەورامی کوردە یان کورد نیە؟

 ئاراس ڕەفیق

-

کورد وەکو ناوێک بۆ چەند پێکهاتەیەکی کەلتوری و زمانی جیاواز بەپێی تیۆرەکانی ناسیونالیزم نەتەوەنیە و کەرەستەیەکە بۆنەتەوەبوون، کورد تائێستاش لەناو پرۆسەی بەنەتەوەبووندایەو مەرجەکانی بوون بەنەتەوەی لەهەنگاوەکانی سەرەتادایە، بەومانایەی تائەمڕۆش کورد خاوەن مێژوو نیە ناتوانین لە چوارچێوەی مێژووی نوسراوی نەتەوەکانی جیهاندا بینوسینەوە، کورد هەتا ئێستاش هەویە یان شوناسێکی دیاریکراوی نیە لەناو جیهاندا خۆیی پێ بناسێنێت، تائێستاش لە دەرەوەی سیستەمێکی جیهانیدایەو فۆڕمێکی دیاریکراوی نیە تا بیناسینەوە، ئەمەش بەردەوام مشتومڕو لێکدژی و باسو خواستی جدی لەناو خودی پێکهاتە کلتوری و زمانیەکانی کورد و لێکۆڵەرانی جیهانیدا دروستکردووە، بەشێک پێیان وایە کورد هێشتا پێکهاتە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکەی لەچوارچێوەی خێڵدا ماوەتەوەو لەناو ئەو بازنەیەدا دەخولێتەوە، بەشێکی تر لەلێکۆڵەران وای دەبینن کورد لەناوخۆدا خێڵەو لەدیوی دەرەوەیدا نەتەوەیەو بەپرۆسەی بەمۆدێربووندا ڕۆیشتووە، دیسان نەتەوەخوازەکوردەکانیش بەشێوەیەکی دەمارگیرانە جەخت لەسەر نەتەوەبوونی کورد دەکەنەوە و شەڕی بۆدەکەن و هۆکاری چارەنووسی کورد دەخەنە ئەستۆی ڕێکەوتنامە نێودەوڵەتیەکان و ئەودابەشکاریەی لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا ڕویداو کوردی بەسەر تورک و عەرەب و فارسدا دابەشکرد، تائێستاش ئەو لێکۆڵینەوەو بزوتنەوەسیاسیە مۆدێرنانەی لەناو کورددا دروستبوون نەیان توانیوە چارەی دەردی ئەو کێشەیە بکەن کە ناویان لێناوە کێشەی کورد.

ئەگەر باس لەم سەردەمەبکەین و سەردەمی مۆدێرنەبکەینە پێوەر بۆ خوێندنەوەی کورد و جێگەی لەناو ئەوسیستەمە جیهانیەدا دیاری بکەین دەکەوینە ناو گێژاوی بۆچوون گەلێکەوە نەسیاسیەکان دەتوانن پێناسەی بکەن نەمێژوونوسان و نە لێکۆڵەران، تەنها ئەوەندە هەیە هەموویان کۆکن لەسەر ناونیشانێک بەناوی کێشەی کوردەوە، بەپێی تیۆری دروستەخوازەکان کە یەکێکە لەو تیۆرانەی نەتەوەکانی ئەمڕۆی جیهانی لەسەر دروسبووە، هەرچەندە ئەم تیۆرە ڕوبەڕوی ڕەخنەی جدی بووەتەوە و کەموکوڕی تێدایە، بەڵام لەڕێگەی هێزیشەوەبێت ئەمڕۆ کاری پێدەکرێت و مرۆڤایەتی وەکو سیستەمێکی گونجاو بۆ دروستبوونی دەوڵەت نەتەوە لەسەری دەڕۆن.

ئەوان جەخت لەسەر ئەوەدەکەنەوە سەردەمی قۆناغی کشتوکاڵی تێپەڕیوەو ئەمڕۆ پیشەسازی گۆڕانکاری ڕیشەیی لەناو مێژووی مرۆڤایەتیدا دروستکردووە و ڕیشەکانیشی لەناو مۆدێرنەدا پەیدابوون، نابێت هیچ میلەتێک بەشوناسی خێڵ و پیشەکانی سەردەمی کشتوکاڵەوە بەهەمان بەرگ و بیرکردنەوەوە بگوازێتەوە بۆ ئەم سەردەمەنوێیە، هەرچی لەوسەردەمە کۆنەدا هەیە کەرەستەیەو فۆڕمی وەرنەگرتووە پێویستە بەپرۆسەی بەمۆدێرنبووندا بڕوات و بەوشێوەیە دروستبکرێتەوە کەمۆدێرنە پێی ڕازیە.

یەکێک لەو مەرجانەی لەم دروستکردنەدا پێویستە بکرێت (یەکڕەنگیە) لە دروستبونی نەتەوەدا دەبێت بزوتنەوەیەکی نەتەوەخواز هەبێت کار بۆ ئەم یەکڕەنگیەبکات ئەویش لەڕێگەی هێزەوە ئەنجام دەدرێت، سەرەتا پێویستە سنورێکی دیاریکراو هەبێت، کە چەند خێڵێک لەسەری دەژین، هەریەکە لەو خێڵانە خاوەن تایبەتمەندی کلتوری و زمانی خۆیەتی بزوتنەوە مۆدێرنە نەتەوەخوازەکان کار بۆئەوە دەکەن زمان و کلتوری یەکێک لەوخێڵانە بەپرۆسەی بەمۆدێرنبووندا دەبەن و دەیکەنە زمان و کەلتوری نەتەوە و زاڵدەبێت بەسەر زمان و کەلتوری خێڵەکانی تردا، خێڵە بەزیوەکانیش شێوەزارو کەلتورەکەیان لەچوارچێوەی خێڵەکەی خۆیاندا دەمێنێتەوە و بۆی نیە لەو سنورەی بۆی دانراوە گەشەبکات، چوونکە کێشە بۆ زمانە مۆدێرنە دەوڵەتیەکە دروست دەکات.

هەرچەندە ئەم هەویرە ئاوی زۆر دەکێشێت و ناتوانین بەتەواوی لەنوسینێکی ئاوادا هەموو ڕەهەندەکانی شی بکەینەوە تەنها ئەو بنەمایە وەردەگرین کە بنەمای یەکڕەنگیە بۆ دروستبوونی نەتەوە و بەپێی ئەم بنەمایە ئامانجی دروستبوونی هەریەکە لەبزووتنەوە مۆدێرنە کوردیەکان شی دەکەینەوە، بزانین هەمان ئامانجیان هەیە کە هەربزوتنەوەیەکی مۆدێرنی تر لەجیهادا هەڵگریەتی، هەموو بزوتنەوە نەتەوەخوازەکانی دونیای مۆدێرن ئامانجیان دروستکردنی نەتەوەیە لەچوارچێوەی دەوڵەتێکی مۆدرندا ئەم دروستکردنەش تەنها بەیەکڕەنگی کەلتوری و زمانی دروستدەبێت، بەڵام بزوتنەوە سیاسیە مۆدێرنەکانی کورد نەیانتوانیوە هەمان ئامانج بپێکن، کاریان لەسەر فرەڕەنگی زمانی و کلتوری کردووە تەنها ئەوەندە هەیە هەریەکە لەم جیاوازیانەیان لەڕێگەی قوتابخانە مۆدێرنەکانەوە بەپرۆسەی بەمۆدێرنبووندا بردووە، شێوەزاری سۆرانی و شێوەزاری بادینی دووزمانی مۆدێرنن لەناو ئەکادیمیا و دەوائیرە حکومیەکاندا وەکو یەک کاریان پێدەکرێت و هاوشانی یەکتر لەناو سیستەمەکەدا لەگەشەکردن بەردەوامن، بەواتایەکی تر دوو زمانی ستاندارد لەناو حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هەن، ئەمەش پێچەوانەی ئامانجی بزوتنەوە نەتەوەخوازەکانی جیهانە، تەنها بەم فرەڕەنگیە ئەوبزوتنەوە مۆدێرنە کوردیانە لەوەدەکەون ببن بەبزوتنەوەی نەتەوەخواز، دیارە ئەم کێشەیەش کێشەیەکی ناوخۆیی خودی نەتەوەی کوردە و ناچێتە ژێرباری یەکڕەنگیەوە، بۆیە بەناچاری بزوتنەوە نەتەوەخوازەکان شوێن خواستو ئیرادەی کوردبوون کەوتوون. هەورامیەکانیش دەڵێن مادام یەکزمانی ستانداردی کوردی نیەو دوو زمان یان دوو شێوەزار ئەو ڕۆڵە دەگێڕن دەبێت ئێمەش مافی ئەوەمان هەبێت لەناو سنوری جوگرافی خۆماندا هەمان ڕۆڵ و مافمان هەبێت، ئەگەر تەنها یەک زمانی ستاندارد هەبووایە کە ئەمەیان کارێکی مەحاڵە ئەوا هەورامیەکانیش داوای ئەو مافەیان نەدەکرد.

ئەم خاڵەش دەبێتە یەکێک لەو مەرجانەی کە نەتەوەی پێدەبێت بەنەتەوە کورد ئەمەی جێبەجێ نەکردووە، کەواتە نەتەوەنیە و تائێستاش کەرەستەیەکە بۆ نەتەوەبوون.

بابێینەوە سەر ناونیشانی بابەتەکەمان بزانین هەورامی کوردە یان کورد نیە؟ ئەگەر بەجۆرێکی تر پرسیارەکە داڕێژینەوە هەورامی بەچی کوردەو بەچی کورد نیە؟ ئەوەندەی بەدواداچوونم لەسەر ئەم بابەتە کردبێت، چ لەڕوی کارکردنم وەک ڕاگەیاندکارێک لەسەر کەلتوری هەورامان، یان گفتوگۆم لەگەڵ ئەو هەورامیانەی لەبواری زماندا تایبەتمەنییان هەیە و لێکۆڵینەوەیان کردووە، یان ئەوتیۆرەی د. عیرفان مستەفا کەلەبارەی کوردبوونەوە گەڵاڵەی کردووە گەیشتوومەتە ئەو دەرەنجامەی هەورامی بەزمان کوردنیە! ئەو مەرجە ڕێزمانیانەی لەناو نوسین و قسەکردنی هەورامیەکاندا هەن ئاماژەن بۆ زمانێکی سەربەخۆ هاوشێوەی هەرزمانێکی تر، بەبەڵگەی نوسینەکانی مامۆستا (جەمال بێدار و ناجیح گوڵپی) و لێدوانێکی فەریدئەسەسەرد و چەند زمانەوانێکی تر کە بەوردی لەم بوارەدا کاریان کردووە، بەڵام لێرەشدا کێشەیەکی تر سەرهەڵدەدات ئەگەر هەورامی زمانبێت کەواتە نەتەوەیە، ئەگەر نەتەوەشبێت پێویستە دەوڵەتی هەبێت و لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا دەتوانین بڵێین نەتەوەیە!

لەلایەکی تریشەوە هەورامی خاوەن مێژوێکی کۆنو هەزارساڵەیە و زمانی تێکستە ئایینیەکانی زەردەشت و یارسانەکانە، لەلایەکی تریشەوە بۆ ماوەی چەند سەدەیەک زمانی ڕەسمی ئەمارەتی ئەردەڵانەکانبووە کە میرنشینێکی گەورەو فراوانی ناوچەکەبووە و هاوشێوەی دەوڵەتێکی ئەمڕۆیی هێزو دەسەڵاتی هەبووە.

ئینجا لەڕوی تێگەیشتن و ئاڵوگۆڕی بۆچوونەوە شێوەزارەکانی تری کوردی ناتوانن لەهەورامی تێبگەن و جیاوازییان هێندەی زمانێکی بیانی وەک فارسی و تورکی زۆرە.

پێم وایە ئەو خاڵە بەسە بۆئەوەی جیاوازی نێوان هەورامی وەک میلەتێک لەگەڵ میللەتەکانی تی کوردیدا دیاری بکەین.

باشە ئەگەر بەزمان هەورامی کورد نەبێت ئەی بەچی کوردە، لێرەوە دەچینە سەربابەتێکی تری ئاڵۆز و ورد کە وەڵامەکەی پێویستی بەوەیە دامەزراوەیەکی تایبەت بەکوردناسی لێکۆڵینەوە لەم بابەتە بکات و بنەمایەکی هاوبەش لەنێوان پێکهاتە کوردیەکاندا بدۆزێتەوە، وەلە ڕووی فەلسەفیەوە خوێندنەوە بۆ ئەم کێشەیەبکات، تەنها لێرەدا چەند سەرەداوێک دەخەمەڕوو وەک ئاماژەیەک بۆ چوونە ناو ئەم بابەتەوە، ئەگەر کوردبوون وەک (کاتیگۆریەک) پۆڵێن بکەین و کرمانجی خوارو کرمانجی ژوورو لەگەڵ گۆراندا کەهەورامی پێکهاتەیەکی سەرەکیەتی لەژێر ئەم کاتیگۆریەدا جێبکەینەوە، دەبینین جیاوازیەکی زۆر لەڕووی زمان و کەلتورو وەزیفەیانەوەهەیە و بەهیچ کلۆجێک یەکناگرنەوە، هاوکات هەریەکە لەم میلەتانەش جیاوازی لەنێوانیان هێندەهەیە هیچی کەمتر نیە لەوجیاوازیانەی لەنێوان هەریەکە لەوپێکهاتانەداهەیە، ئەمەش وایکردووە هیچکامیان نەتوانن شوناسی خۆیان بەجیا لەناو سیستەمە جیهانیەکەدا دیاری بکەن، بۆ وێنە ناتوانین کرمانجەکان بەجیا و گۆرانیش بەجیا لەڕوی زمانیەوە بەشێوەزار وەربگرین وە ناتوانین وەک زمانیش وەریانبگرین، ئەگەر زمانبن پێویستە نەتەوەش بن و سێ دەوڵەتی جیاوازیان هەبێت ئەگەر شێوەزاریشبن پێویستە لەچوارچێوەی یەک نەتەوەدا کۆببنەوەو زمانێکی ستاندارد کۆیان بکاتەوە و دەوڵەتێکیان هەبێت، بەواتایەکیتر نەزمانن نەشێوەزار لەشێوەزار گەورەترن لەزمانیش بچوکترن، لەوانەیە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە بوترێت ئەگەر هەورامی زمان نیە بۆچی لەنوسینەکەتدا ئاماژەت بەزمانبوونی گۆران یان هەورامی داوە؟ لەوەڵامدا دەڵێم ڕاستە هەموو بنەماکانی زمان لەگۆراندا دەدۆزرێنەوە بەهەمان شێوە لەکرمانجەکانیشدا بوونیان هەیە، ئەوەی وادەکات زمان نەبن ئەوەیە کەخۆیان بەکورد دەزانن بەمەرجێک هیچ یەکێک لەو پێکهاتانە نەتوانێت قۆرخکاری بەکوردبونەوە بکات و جیاوازیەکانی ئەوانی تر بسڕێتەوە، بۆنموونە کرمانی خوارو خۆی بەکورد بزانێت و ئەوانی تر لەژێر باڵی خۆیدا جێبکاتەوەو جیاوازیەکانیان بسڕێتەوە لەوکاتەدا هەورامیەک خۆی بەکورد نازانێت و دەچێتە دەرەوەی کوردبوونەوە، بادینیێکیش بەهەمانشێوە.

لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کورد بەهەموو پێکهاتە جیاوازیەکانیانەوە هاو چارەنوسن لێرەوە هەموویان دەبن بەکورد، نەتەوەیەکن لەهیچ نەتەوەیەکی تر ناچن ئەم جیاوازیەشیان وایکردووە نەتوانن بچنە ناو هیچ سیستەمێکی جیهانیەوە نە لەڕابردوو نە لەئێستاو نە لەداهاتوشدا.