یەکدەس نویستەی

د.ناجح گوڵپی

-

ماوێوەن باسو زوانی یوگیری و ستانداردی هەورامی کەوتەن سەرو زوانو بڕێ قەلەم بەدەسان و نویسەرانو هەورامانی، کاناڵەکانو تلگرامینە بیەن باس و مشت ومڕ.

منیچ بەپاو تەوانایی و بەڵەدی وێم کەمێو سەرو ئی بابەتیە منویسونە پەی وەرچەم ڕوٙشنی زیاتەری.

زوانی ستاندارد یام زوانی پیمانە، وەختێوە وەش مەکریوٙنە کە دەسەلاتێوی سیاسی، دەوڵەت بە بڕیارێوی سیاسیە و بە یاسا ڕێک بوزیوٙنە جە وەڵاتنە، بەهامکاری کوٙڕەو زوانئەشناسانو وەڵاتی، ئێمەی هەورامی ئانەمان نیەن. زوانی ستاندارد زوانو دەزگاکان و ئیدارەکان و زانگاکان و زوانو یاونەرەکان، تەلفزیون و ڕادوێن و ڕوٙنامەو.. تاد، هەم ناتەسەری نەبوٙ، ئانەیچمان نیەن. یانی پەی ئێمە جارێ زووەن باسو زوانی ستانداری بکەرمیٛ، خوانەکەردە مەبەستم ئانە نیەن کە بواچو قەدغەن زوانمان بوٙنە، مەبەستم ئانە نامیٛش نەنیەمیٛ زوانی ستاندارد، مەکریوٙ نامێوی تەرەش بنیەمیٛ، من مەواچو(زوانی یەکدەس)، پیٛسەو یوٙی نویستەی، یام زوانو نویستەی، هەر نامێوە هەکە ڕیٛکیٛ بگنمیٛ سەرش.

وەربەسیٛ، وەرپەنگیٛ وەرو دەمو یەکدەس نویستەی

گلکە مەکیٛشنو پەی بڕێ وەرپەنگان کە بە وینگاو من مەبانیٛ بە وەربەس وەرو دەمو دروس بیەیو یەکدەس نویسی هەورامینە:

وەرربەسیٛ بەرو ویٛما: نەبیەی دەسەڵات و قەوارەی سیاسی و ئابوری. من فرە سەرو ئینەی نمەلو، چون ڕەنگای گردما بزانمیٛشا، هەورامی بێکەسەن، بێدەسەن، بیٛدەسەلاتەن.

وەربەسیٛ دلیٛو ویٛما: پەی ئانەی یەکدەسی نوسیەتما ببوٙ، بڕێ وەربەسێ دلیٛ وێما هەنیٛ مەشوٙ هەوڵیٛ دەیمیٛ بویەرمیٛ چەنەشا، یانی تەختیٛشان بکەرمیٛ.

تائیسەیچ هەورامان ساحیبو ئەلفبای هەورامی نیەن، ئانە کەئاروٙ هەورامانو ئیرانی پەنەش منویسانیٛ تەختەکرێڵی کوردین، یانی هنو ئەلفبای کوردین، ئی تەختە کرێڵە وەڵامدەرو دەنگە هەورامیەکان نیەن، دوێ دەنگی ڕەسەنیٛ هەورامیێ دلێنە شیێنێ. یانی مەشوٙ کەسێوە تەختە کرێڵ وەش بکەرۆ کە زانستو درکنای، فنەتیکی و فنەلۆجیش وانابوٙ، بڕوانامەو زوانئەشناسیش ببوٙنە، نەک کەسێوەی دلسوزو چالاک و زوانو هەورامی، ئینە هەرمانەی تایبەمەندەنە، هیچ یاگێوی دنیانە ئی هەرمانێ نمەدریوٙنە دەسو کەسانی نابەڵەدیوە. یانی بەکوڵی مەشوٙ بنەڕاوە ڕێکیٛ بگنمیٛ سەرو ([1]نویسە، دەنگ)ی ئیجا تەختەکرێلی هەورامی بنریوٙرە پەی مۆبایلی و پەی لاپتاپی، گردتا مزاندێ چوار پەنج جۆرێ جیاواز بە تەختە کرێلی جیاواز منویسمێ و هەرکسە هنو ویٛش بەڕاس مزانوٙ.

ئەگەر تەماشەو لەهجەکانو زوانو هەورامی بکەرمیٛ، مەوینمیٛ هەریوٙشان کەمو کوڵی تایبەت بە ویٛش هەنیٛش، مەشوٙ کەلک جەگردو لەهجەکان بوینمیٛ پەی چارەسەرو ئی کەمو کوڵیان، ئیسە بڕێ کەمو کوڵیێ مەوزونە جبەر پەیتان:

یوە: مەسەلیٛ نیٛرو مای زوانو هەورامینە فرە کرێڵیەنە، مەشوٙ بگیٛریوٙنە وەرچەم، سەرنجە مدەیمیٛ ڕەگەزو نێرومای لهوٙن و تەختەنە تەمامەن و بێ خەوشەن، وەلێم پاوە و خانەگاو ئیدیمو شاهوٙی دڵەمەرزۆ هەتا پاڵنگان، چاگەیچوە هەتا ژاوەرۆ و بڕێ یاگیٛ تەریچ، زوانشنان(ما) ن، یانی کەردەوە”فعل” بە ما درکنان(ئامانا: ئامێنا). مەلی پەی یارسان و شەبەک و باجەلان و زەنگەنەی زوانشان نێروماش نیەن، شوٙنیەرە ئەگەر سەرنجەو شاعرە قەدیمیەکانمان بدەیمیٛ، ئەپی شیٛوە نویسیانیٛ، نیر و ماشا نیەن. ئیسە گردما کوٙکیٛنمیٛ چەنی بەکار ئاوردەی و بیەیو نیٛرو مای زوانەکەمانە.

دویٛ: مەسەلیٛ کەردەوەی نەویەردەی(فعل مضارغ) و کەردەوەی دوای(فعل امر)، ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ ئی دوە فعلە زوانو هەورامینە بەگردینی لارەسەنگیٛ بیێنیٛ، بڕێوش چەنی (مە) مەواچانەش بڕێوەش بە بیٛ(مە)، پسەو: وەرو: موەرو، مەوەرو، کەرو: مکەرو، مەکەرو، نیشو: منیشو: مەنیشو…تاد. وەختەکارێنە بڕێ کەردەویٛما هەنیٛ هیچ کەس نمەتاووٙ بە بیٛ (مە، م) بواچوٙشان، من مەپەرسو چی ئینێ میمشا هەن و نمەتاومیٛ بیٛ میم بواچمیٛشان؟، چی بەئاسانی متاومیٛ بڕێوەتەریشان بە بیٛ میم بواچمیٛشان؟ نمونەو ئا کەردەوان(فعل) هەکە جە ئەزەلەوەن “م” شان پۆەن و کەسیچ نمتاووٙنە لاش ببەروٙن( موسو، ملو، مارو، منیەو، مڎیەو، مشوٙ، مزوٙ، منمانوٙ، مرمانوٙ، مازو، مزانو، میٛژوٙ ) ئی لارەسەنگیە جە لەهجەو لهوٙنی و تەختینە هەن، وەلێم پاوەنەو ژاوەروٙنە تەمامەن، هامسەنگشان کەردەن، چون هەردویشان”مە” بەکار مەیوٙنە . هەرپاسە کەردەی نەویەردە((فعل مضارغ)، جە شعرەو شاعرەقەدیمەیکانمانە هەن، مەوینمیٛ هامسەنگیشان پارێزنان، بەتایبە جە کەردەی نەویەردەنە تاخایتێ کەردەی ویەردەیچنە(فعل ماضی)، یانی یەکدەس(مە) بەکار ئاومان وەڵێو 400-500 ساڵان چێوەڵی جەهەوراماننە. منیچ مەواچو ئیسە مەشوٙم بەکارش بەرمیٛ، چون زوانو هەورامی بنەرەتنە ئی(مە)ش هەن، هەرپیٛسەو زوانو فارسی کە سازەو”[2]مۆرفیمو” (می) مەوزان وەلێوە کەردەی نەویەردەی(میخورم، میبرم، میروم)، زوانو کوردیچ سازەو”دە” مەوزانە وەڵیٛو کاری ڕانەبەردووی(دەخۆم، دەبەم، دەکەم، دەڕۆم) مەشوٙ هەورامیچ یەکدەس بنویسوٙنە(مەوەرو، مەبەرو، مەلو)[3]. با بلمیٛ لاو کەردەی داوایی(فعل امر)، ئی کەردوەیچە بەهەمان شیٛوەو ئەوی لارەسەنگ بیەن، چون بڕێوەمان مەواچمیٛ(نیشە: بنیشە، وەرە: بوەرە، کیانە: بکیانە، لوە: بلوە: بلە، کەرە: بکەرە..تاد) یانی مەشوٙ ئی کەردەوەیچە هامسەنگ بکریوە جە نویستەینە، سازەو(ب) بگنوٙ ووەڵیٛو فعل امریوە، من هەقم نیەن بە زوانی وچیایوە spoken language .چون هەرکەسە ئازدەن چەنی قسیٛ مەکەروٙ، وەلێم پەی نویسیتەی مەشوٙ یەکدەس، یەک ڕانویس بوٙنە. ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ زوانو فارسی هەم بە(ب) دەسپەنە مەکروٙ(برو، بکن، بشین)، زوانو کوردیچ هەم بە سازەو(ب) دەسپەنە مەکەروٙن(بخۆ، بڕۆ، بنیشە، دابنیشە). یانی نمەکریوٙ بڕێ فعلیٛ (ب)یٛشا پۆوە بوٙ بڕێ تەرێ نەبوٙشا، ئینە سەروەنەشیٛویایەن، ئەگەر زوان ئەشناسێو سەرنجە بدوٙ مەواچوٙ ئینە زوانێوەی بیٛ قاعدەن، زوانیچ مەشوٙ قاعدە، دەسورش بوٙنە، وەهیچ زوانێو ئنڎەو زوانو ئیمە قاعدەدار نیەن، هەمسان نیەن، بەڵام کەوتەن دەسو کەسانێوی نابەڵەدی و بیٛخەبەر جە دەسورو زوانی بە مەیلو ویٛشان بەراش ڕاوە، ئەکید بزاندیٛ پی جوٙرە نمەبوٙ، مەشوٙ زوانئەشناسێ ئەچی هەرمانێنە دەسشان بوٙنەو بەگوٙشیچشان بکەرمیٛ.

یەریٛ: فعلی ئەرەنیا(التزامی، انشائی) ئی جوٙرە کەردەوە زوانو فارسی کوردی و هەورامینە پیٛسەن یوٙی، ئیڎیچ سازەو(ب) مەگنوٙنە وەڵیٛش، هەمدیس بەلارەسەنگی درکنمیٛش، بڕێ جارێ بە بیٛ(ب) و بڕێ جارێ چەنی (ب). دماجار مەشوٙ ئیڎیچ هامسەنگ بکەرمیٛ، نمونیٛ ئەچی بارەوە:

خواعەفوەش کەروٙ. ئینە مەشوٙ بواچی خوا عەفوەش بکەروٙ، چون کەردەی التزامی ئەگەر و نەگەرەن ڕوە بدوٙنە، من جە نویستەکامنە بەکارش ماوەرو(مەشوٙ ئیڎیچ هامسەنگ بکەرمیٛ).

با بلمیٛ پەی بازاری. نمەزانو هەناری بووەرو یام نەوەرو. مەواچمیٛ هەنای وەرو یام نەوەر.

چوار: ئەگەر سەرنجەو زوانو بیسارنی و سەیدی و میرزا ئەولقادری بدەیمیٛ مەوینم جە شیٛعرەکاشانە پەی جەمعی(ان) بەکار ئاومان، ئیسەیچ ئی سازەو جەمعیە پاوەنە و کەنوٙڵەنە و یارسان و شەبەک و زەنگنەو باجەلان و ئەولمەلیکیەکیٛ قەڵاو قرەوەی مازندەرانینە هەن، وەلێم زوانو قسیٛکەردەیو هەورامانینە کەم بیەنوە، بەلام هەڵای مەنەن، وەلتەریچ بیەن هەورامانەنە، بەڵگەم نامیٛ یاگیٛنە(اسم مكان) چون فرێوە جە یاگان هەوراماننە هەنیٛ کە بە(ان) جەمێ بینیٛوە، پسەو(شیٛخان، دەگا شیٛخان، هارەگلان، کوساڵان، سیٛ خڕان، سیٛخرانان، سێتەپان، هانە ژەنان، چیوان، کەسان) تاخایتێ ئی جورەجەمعیٛ هەمدیسان بە(یٛ) جەمع کریێنیٛوە( چیٛوانێ، کەسانێ، ئسەیچ دلیٛو نویستەکانو بڕێ نویسەرانو هەورامانینە مەگنوٙنە وەرەچەم).

هەڵبەت پەنەوازەن بواچو کەئی لارەسنگیە کە من نامیٛم نیان، گردش زوان ویٛشەن وەشش مەکەروٙنە بەخاترەو ئاسانکاری، یانی گرد زوانێوە هەمیشە ئینا فاڕیاینە بە بارو ئاسانی، تا هازی و وزەی کەم خەرج بکەروٙنە، وەلێم ئینە پەی زوانو مەردمین نەک دلێوە زوانو نویستەینە، چون لاشدان جە دەسورو زوانی.

متاوو بواچو هەرلەهجێوە پەی ویٛش بڕێ کەم و کوڵێیٛش چەنەنیٛ، مەوینمیٛ لەهجەکەی تەرنە ئی کەم و کوڵیشە نیەن، با ئی راسەیە هوٙربگیٛرمیٛ وزمێش یاگیٛ ئەو هەڵەکەی، یام چەپەوانەوە، پەی نمونەی، با باسو لاو وێمان بکەرو، لەهجەو تەوێلیٛ و سوسەکانیٛ پەی حاڵەتو ئیزافەی ئەپیٛسنە مەواچاش( کناچۆ عەباسی، پردۆ گەڕیاتیٛ، تاتۆ من، هەشۆ وەتلەی، کتیٛبەکۆ من…) تەماشەکەری ئیزافەش تیکدان، مەلمیٛ هەورامان فرە بە ڕێکی وچیان، مەشوٙ ئینەو هەورامانی بارمیٛ گردما بواچمیٛش( کناچیٛو عەباسی، پردەو گەڕیاتیٛ، تاتەو من، هەشەو وەتلەی، کتیٛبەکەو)، خوا نەخواسە کەس بە جورێ لەیەکش نەدوٙوە ئینە نمونەو لارەسەنگی لەهجەکانو هەورامانین، چەنی حورمەتیم پەی گردی، مەبەستم جە نویستەی یەکدەسین، نەک هەرکەس بواچوٙ زوانو فڵان یاگەی تەمام ڕەسەنەن، گردو لەهجەکان پیٛسەواتم کەم و کوڵیشان چەنەن، مەشوٙ بە هەنگەری پەڕوٙ و پینەشان بکەرمیٛ.

یام وردەکاریوەتەر: کەسێوە عەمرەو خوای مکەروٙ، پەرسەکەنە مواچمیٛ(خواعەفوەش کەروٙ) ئتر ژەنی بوٙ یام پیا فەرقش نیەن، ئینە هەڵەن، مەشوٙ بواچی (خوا عەفوەش بکەروٙ- بکەروٙن) پەی پیای، پەی ژەنیچ بواچی(خوا عەفوەش بکەروٙنە).

یام گردما مەوینمیٛ و مەنویسمیٛ(من هەورامیەنا) پەی نێرو مای فەرق نمەوزمیٛ، ئینە هەڵەن، مەشوٙ پەی نیٛری بواچی(من هەورامینا) پەی میٛڵیٛ بواچی(من هەورامیەنا) هەورامیەنان. ئی وردەکاریێ گرد مەشوٙ پیٛسەو پەرسیٛ ئەو ویٛما بکەرمیٛشان و پەرچەشان بدەیمیٛوە ئیجا متاوامێ ڕیٛک و ڕەوان بلمیٛ ڕوەو یەکدەس نویسیوە.

پەرسێ فرێنیٛ کە وردەکارییٛ زوانیشان چەنەنیٛ کە ویارو درکناینە و فنەتیک و فنەلوٙجینە هەنیٛ و کەسی ئاسایی پەنەشان نمەزانوٙ، پەی نمونەی چی بڕێوەمان مەواچمیٛ(زاوەر: دزاوەر، مارەکوڵ: دمارەکوٙل) بڕێتەر مەواچان(دلیٛ: لیٛ)یانی سەرنجەو نویسە. دەنگو(د) بدەی فرەویاگانە نمەدرکنیوٙنە، نمەواچیونە، یان دەنگەکەش واڕیوٙنە: ئەڎا: ئەیا: ئەرا: دڎان: دڕان، ڕەنگا دەیان چیٛوێ ئەچینێمان بان زوانەکەمانە، دەگا پەی دەگای فەرق مکەران، جا مەشوٙ بگیٛڵیٛ شونیشارەو ڕاسەکەیشان بارمیٛنە دلیٛو نویستەی و وەڵاوش بکەرمێوە.

مەشو خاس وشکنای بکەرمیٛ بزانمیٛ چی دەگاو بزلانەی پاسنە قسیٛ مەکەروٙ. مەشوٙ نونگەو ئانەی بزانمیٛ و بپەرسمیٛ چی پاوەنە( لوەی مەلو) و لهوٙنەنە(ملای ملو) و ژاوەروٙنە( مەلای مەلو) بەرمیٛشرە بیٛخ، ئیجا هەنگامەکیٛما پتەوێ مەبان پەی یەکدەس نویسی. مەشوٙ بپەرسمیٛ و نونگەش چیٛشەن کە (ان) سازەو جەمی، جە کونەنە زوانەکەمان بیەن وەلێم ئیسە بیەن(ا)، جەپاوەنە مەنەن و لاو ئێمەو پیٛسەش سەرئامان. نەک هەر ئا (ن) گیرە دلیٛڕاسیەچنە یەک دنیا نونێ هەنیٛ نمەدرکنیان، جاری چامنەیچ هەن(نون) زیاد مەکرمیٛ پەی بڕێ واتان( مدرای: مندرای، یاگیٛ: یانگیٛ، داماگ: دامانگ) تاخایتیٛ مەواچمیٛ مانگاوە، ئەشیا ماگاوە بیێ. مەشوٙ بپەرسمیٛ چی جە پاوەنەو بیٛساراننە جورێ تایبەو قسیٛکەردەی(لوابێشی، لوابێنی) هەن و یاگی تەرۆ نیەن، مەشوٙ بپەرسی چی لهۆنەنە مەواچان( بارۆ) نودشە مەواچوٙ (بارەوە)، ژاوەرو مەواچوٙ( بارەو) مەشوٙ بزانی (ۆ،ەو،وە) چیٛشەن، چی گردما چەنەش میاومێنە؟ وەلێم درکنایش جیاوازەن. مەشوٙ بپەرسمیٛ چی مەواچمیٛ( زوانیە: زوانێ، کوڕیە: کوڕێ)،یام (بڕەی، بڕێ، بڕیە)، ئینیٛ گرد مەشوٙ یەکلایی بباوە¸ چی بە چنڎە جوٙریٛ مەواچمیٛ (مەی، مێ، مێو، مەیوٙ) ئینە نونگەش چیٛشەن؟ کامیشان بەکار باوەرمیٛ؟ مەشوٙ بپەرسمیٛ چی مەواچمیٛ، ئاکوٙرە باڵا بەرزا، وەلێم پەی کناچیٛ مەواچمیٛ ئاکناچیٛ باڵابەرزەنە، ئینە ترازیاین، خزاین جە دەسور زوانی مەشوٙ بواچی باڵابەرزەن، باڵابەرزەنە، ئەپیٛسنە هامسان و متابقیٛنیٛ و دەسوریێنیٛ. ئینە گرد بابەتیٛ دەسور زوانینیٛ مەشوٙ شیبکریانوە و بزانیشان. 

جە ئاخرۆ مەشوٙ بپەرسمیٛ چی پەنج سەد ساڵێ چێوەڵتەر بەبێ ئینتەرنێت مەردمو هەورامانی/ گورانی تاوانشان یەکدەس بنویسان، وەخەتکارێنە تەنیا هەسەرە و ئەسپ و هەر خیٛراتەرین یاونەرشان بیەن، هەوراماننە، ئیلامنە، سەردەشتنە، موسڵ و گەرمیاننە پیٛسەو یوی نویستەنشان، ئیسە بەڵخە و سوسەکانە جیاوازیشا هەن، کەیمنەو هانەگەرمڵە جیاوزێنیٛ، شوٙشمیٛ و نەوسودە، سەرگەتە و هانەو دننی و دەرەو مەڕیٛ، ژنیٛن و پایگەلان، بیٛساران و ئەوێهەنگ. چی کەس نمەنامنوٙ پەی کەسی تەری، هەر سورەن بواچوٙ لەهجەو دەگاو من ڕاسەن، یام بواچوٙ ئێمە سەرش ڕێکێ کەوتێنمیٛ تازە چەسپیان ئەپیٛسە بنویسمیٛ، ئازیزم ئینە توٙ ماچیش زانستی نیەن، تا ئیسەیچ زوانی فارسی پا گرد دەسەلات و زوان ئەشناسانوە هەر دەسکاری زوانی و ئەلفبای سەرەمڕەن، زوانو کوردیچ پا دەسەلاتیشوە هەڵای گەرە و کیٛشەو (وو) (یی)ش بەتەمامی نەکەردەن، زوان هەمیشە ئینا فاڕیاینە، چەنی سەردەمی مفاڕیوٙنە.

جا هەروەختێ تاوامان ئی بەڵگە زانستی و ڕازوانیە چەسپنمیٛ و ویەرمیٛ جە زوانو دەگایما(دەگانویسی تەخر) ئاوەختە متاومێ یەکدەس، پیٛسەو یوترینی بنویسمیٛ. بەئومێڎو ئاڕوەیە.

د. ناجح گوڵپی 22/6/2020 دوەم ڕوٙ هامنی

مسیارو زوانو ئینگلیزی، زانگاو هەڵەبجەی.