وەرگێڕان‌و ئامادەکردنی: جوان عومەر ئەحمەد
ئاوێنە
لە کاتی وەرگێرانی بەڵگانامەیەک یان یاداشتێکی بەڵگەنامەییدا بە ڕوونی درک بە نەبوون یاخود کەمتەرخەمی کورد دەکەیت لە تۆمارکردن و بەداتا کردنی ڕووداوەکاندا، زۆربەی میللەتانی دنیا بۆ دەوڵەمەندکردنی ژێرخانی مێژووییان بچوکترین رووداوی ڕۆژانەیان تۆمار دەکەن هەربۆیە داتایەکی باوەڕپێکراویان بۆ هەموو سەردەم و ڕوداوێک لەبەردەستایە. بەداخەوە تۆمار کراوەکانی ئێمەی کورد زیاتر لە یاداشتنامەیەکی تایبەتی دەچێت هەر بەو شێوەیەش بەر دیدی خوێنەر دەکەوێت. بۆیە ناتوانرێت وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوی مێژووی پشتی پی ببەستین, بۆ ئەوەی بەسەرهاتێک رێکەوتێک رووداوێک بمێنیتەوە پیویستە بینووسینەوە 99 ساڵ بەر لە ئێستا گیرترود بێل (Gertrude Bell) لە هەورامانەوە کە بە ئۆرمان ئاماژەی پێکردووە نامەیەک دەنێریت بۆ هۆ بیڵ (Hugh Bell)ی باوکی بۆ بەریتانیا.
گیرترود بێل
لەگیرترود بێل (Gertrude Bell) بۆ باوکی بەرێز هۆ بیڵ (Hugh Bell)،رێکەوتی نامەکە رۆژی 13-11-1921
باوکە دەبوو بگەڕێمەوە سلێمانی و له 15ی مانگدا به شه‌مه‌نده‌فه‌ر بچمه‌وه بۆ به‌غدا، به‌ڵام ئه‌وه‌م نه‌كردووه. كاپتن دۆگڵاس پێشنیاری ئەوەی کرد شه‌وێكیش له هه‌ورامان لە بەرزاییەکانی سەروو هه‌ڵه‌بجه‌وه به سه‌ربه‌رم, له به‌رده‌م ئەم پێشنیارە شل بووم خۆم ڕانه‌گرت.بەو داوایە لە خشتەی بردم. هەورامان زۆر ناسراو نەبوو لەلامان تاک و تەرا سەرداۆنی ئەو ناوچەیەیای کردبووە. هەلی ئەوەم بۆ رەخسابوو نەدەبوو ئەم سەردانە لە کیس خۆم بدەم بەڵکو کورترین سەردان باشتر بووە لەوەی لەدەستی بدەم.
چیاکانی هەورامان سەخت و دژوارن شیوەکان بەقولی چیاکانیان بڕیوە. پڕە لە دار و باخچەی بچوک. لێرە گوندنشینەکان دەژێن میلەتێکی زۆر کۆنن به دیالێكتێكی تایبه‌تی كوردی قسه ده‌كه‌ن و وه‌ك باس ده‌كرێت زۆر نزیكه له فۆرمی زمانی فارسی کۆنەوە.
به‌گه‌كانی هه‌ورامان خه‌ڵکانێکی توند و ئاڵۆز و دەسەڵاتدارن بنه‌ماڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ئاینیی شێخه‌كانی لێیە كه پەیرەوی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی دەکەن پەیڕەوانی ئەم تەریقەتە لە شێوەی ئۆرتەدۆکسی(orthodox) ئیسلامن، مه‌زهه‌بێكی زۆر تۆکمەو بەربڵاون، لە دیمەشق و ئەستەنبوڵ مزگەوت و دەروێش و تەکێیان هەیە (تەکییە) ئەشتوانین بڵین کەشیشخانە لەڕاستیدا نەقشبەندییەکان هەر لەڕیبازێکی ئاینی دەچن وەک هەرشتێکی تر هەورامان لەلای ئەوان خاکی پیرۆزە.
ئێمه دەستەیەکی گه‌وره بووین . ئه‌حمه‌د به‌گ به خۆی و بیست سواره‌وه هاتبوو، ئه‌حمه‌د به‌گ ئەسپێکی پۆنی عه‌ره‌بیی جوانی دامێ بۆ رێگاکە. له دوای نیو کاتژمێر سواری. سێ شێخی نه‌قشبه‌ندیمان بینی کە بۆ دیتنی ئێمە هاتبوون، یه‌ك لەوان شێخ سه‌عدی برای شێخ حیسامه‌دین بوو.
چیاکانی هەورامان سەخت و دژوارن شیوەکان بەقولی چیاکانیان بڕیوە. پڕە لە دار و باخچەی بچوک. لێرە گوندنشینەکان دەژێن میلەتێکی زۆر کۆنن به دیالێكتێكی تایبه‌تی كوردی قسه ده‌كه‌ن و وه‌ك باس ده‌كرێت زۆر نزیكه له فۆرمی زمانی فارسی کۆنەوە.
به‌گه‌كانی هه‌ورامان خه‌ڵکانێکی توند و ئاڵۆز و دەسەڵاتدارن بنه‌ماڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ئاینیی شێخه‌كانی لێیە كه پەیرەوی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی دەکەن پەیڕەوانی ئەم تەریقەتە لە شێوەی ئۆرتەدۆکسی(orthodox) ئیسلامن، مه‌زهه‌بێكی زۆر تۆکمەو بەربڵاون، لە دیمەشق و ئەستەنبوڵ مزگەوت و دەروێش و تەکێیان هەیە (تەکییە) ئەشتوانین بڵین کەشیشخانە لەڕاستیدا نەقشبەندییەکان هەر لەڕیبازێکی ئاینی دەچن وەک هەرشتێکی تر هەورامان لەلای ئەوان خاکی پیرۆزە.
ئێمه دەستەیەکی گه‌وره بووین . ئه‌حمه‌د به‌گ به خۆی و بیست سواره‌وه هاتبوو، ئه‌حمه‌د به‌گ ئەسپێکی پۆنی عه‌ره‌بیی جوانی دامێ بۆ رێگاکە. له دوای نیو کاتژمێر سواری. سێ شێخی نه‌قشبه‌ندیمان بینی کە بۆ دیتنی ئێمە هاتبوون، یه‌ك لەوان شێخ سه‌عدی برای شێخ حیسامه‌دین بوو.
شێخ حیسامەدین و کۆمەلێک لە شوینکەوتوانی تەریقەتی نەقشبەندی ساڵی 1921
كه له‌گه‌ڵی چووین بۆ خواردنی نانی نیوه‌ڕۆ. دوای نیو کاتژمێری تر بەشاخ و یاڵە ڕووته‌کاندا ڕۆیشتین گه‌یشتینه قادر به‌گ كوڕی سەرۆک جەعفەر سوڵتان ، كه ئەویش یەک دوو سواری لەگەڵ بوو. هەموو پێکەوە دەستەکەمان 40 تا 50 ئەسپ سوار دەبێت هەموو رێک پۆش به سه‌ر پشتی ئه‌سپی بچوکی عه‌ره‌بییه‌وه بووین ڕێک لە وێنەی ناو کتێبی رووناکی فارەسەکان دەچووین . دووبارە بەناو چیکاندا رۆشتێن تاگیشتینە پیچی چیاکە لەسەر چیاکە جۆگه‌ی ئاوی بچووك بەرەو خوارەوە دەهات لە نزیک جۆگەکان بەریز دارتوو هەبوو. له ولاشەوە گوندێكی خنجیله دیار بوو کە ئێمە بۆ نانخواردن دەچووین بۆئەوێ، كه ئەو گوندە ناوی باخه كۆن بوو .
ئەم گوندەش وه‌ك هه‌موو گونده‌كانی تری هه‌ورامان قایم و له به‌رد دروستكرابوو و بەداری بەردار داپۆشرابوو به درێژایی جۆگه ئاودێرییه‌كان هەمووی دار و سەوزاییە. لەسەرووی تەواوی مالەکانی گوندەکە له به‌رزترین شوێنیدا ماڵی شیخ حیسامەدین بوو چووینه ماڵی شێخ حیسامه‌دین دیوەخانێکی لەبەرد دروستکراوی درێژکۆلە هەبوو بەلێواری چیاكه‌وه باخچه‌یه‌كی بچووك دروستكرابوو له سه‌ر ده‌ستووری ئێرانێکان حەوزێکی ئاو لەناوەڕاستی دارێکی شۆرەبی لەنزیکیەوە هەبووە پڕ گوڵ و گوڵزار بوو، بەچیخ و دار په‌رژینی باخه‌كه‌یان کردبوو، ئاو هاژەی دەکرد و به نێو به‌ردەکاندا دەهاتەخوارەوە.
شێخ حیسامەدین و هاوەڵەکانی ساڵی 1921
ئێمه هەموومان چووین بۆ دیوه‌خانەکە و له سه‌ر ئۆرتە و لباد دانیشتین. شیخ حیسامه‌دین خۆیشی له‌وێ بوو، پیرە پیاویکی بە شکۆو پیرۆز و ڕوو خۆش بوو هەرگیز پیرە پیاویکی وەها بەشکۆی بیرۆزم نەبینووە پیشتر،چاوەکانی گەورە و گەش بوون و لووتێكی گەورەی قولاپی پێوه‌بوو، دەم بە خەندە و میهرەبان کوتاڵێکی سپیی زلی به سه‌ره‌وه بوو، هه‌روه‌ها عه‌ره‌بییه‌كی زۆر باشی ده‌زانی. هه‌موو ئه‌و به‌گ و شێخانه‌ی له‌وێ دانیشتبوون جلوبەرگەکانیان سوور و شین و قاوه‌یی و سپی و ڕەش بوو.
تیشكی خۆر له په‌نجه‌ره كراوه‌كانه‌وه ده‌هاته ژوورێ، کەبەهۆیەوە ئاوە شینەکەی حەوزەکە و لق و پۆپی دارەکان شۆرببوونەوە کە دەتڕوانیە لوتکەو کێوەکە چ دیمه‌نێكی جوان و ئەفسوناوی هەیە. له نێو ئەواندا پیاویک هەبوو زۆر جیاواز لە کوردە جوان و کەتە و چوارشانە و خورتەکان، ئەو پیاوا لاواز و لەڕ عه‌ره‌بێكی خه‌ڵكی حیجاز بوو و ماوه‌ی پانزه ساڵ بوو له‌گه‌ڵ شێخ حیسامه‌دین ده‌ژیا و هەر لەوێ ژنی هێنابوو و جێگیر ببووب به‌ڵام یه‌ك وشه له زمانی كوردی فێر نه‌ببوو. ئه‌م پیاوه زۆر کەمدوو بوو هیچ قسه‌ی نەدەكرد تەنانەت به هیچ زمانێك و گرنگ نەبوو بەلایەوە كه باسی فه‌یسه‌ڵم بۆ ده‌كرد كه‌چی لەبەرامبەردا شێخ حسامەدین زۆر حەزی دەکرد هەواڵی فەیسەل ببیستێت.
لەدوای نانخواردنێکی بەچێژ و نایابی نێوەڕۆ و نزاکردنمان دەبێ ئەوە بڵیم زۆر بە خەمگینی ئەو شوێنەم جێهشت. گوندی باخەکۆن وەختی خۆی شوێنی دز و ریگرەکان بووە تا ئەو ساتەی باوکی شێخ حسامەدین فەرمانی کردووە بە دروستکردنی گوندێک لەم شوێنە و درێژە دان بە پەیڕەوی ئاینی، هەر بەم جۆرە بووە بە تەکییەی نەقشبەندی و خەڵکی دێنە سەردانی و دەستی شێخیان ماچ دەکرد لە شێخەوە مۆرال و بەهاکانی رەوشتی لێوە فێر دەبوون.
کە بەڕێکەوتین بەرەو دۆڵەکە بەقەراخی چیاکەدا پێچمان کردووە دووبارە لە ناو دۆڵێکی قوڵتر و سامناک کە بە دارو دەوەن و دارستان و پڕ دارگوێزی گەورە خۆمان بینیەوە و چوینە گوندی بیاره كه مەزاری پیرۆزی شێخ عومه‌ری تێدابوو، ئەویشی ڕابەری پەیرەوی نەقشبەندی بووە بەچەند پشتێک پێش شێخ حسامەدین لێره ئامۆزایه‌كی شێخ حیسامه‌دینی لێ بوو بەناوی شێخ عه‌لادین دیوەخانێکی گەورەی هەبوو لە ژێر دارگوێزەکاندا و چوینە لای لەتەنیشت تەکێکە حەوزێکی ئاوی لێ بووە کە خەڵکی پێش نویژ کردن دەستیان تێدا دەشت و سوودیان لێوەردەگرت. ئەم جێگایە هەتا بڵێی ئارامە و ئەتوانی بە قوڵی خەیاڵ بکەیت.
ئه‌م شێخ عه‌لادینه پیرەپیاویکی نەرێنی چەنەبازی بەدرەفتاری بەدفەساڵ بووە هەربۆیە بێ هیچ دواکەوتنێک ڕقت لێیدەبۆوە. ڕیگەی نەدەدام قسەبکەم و هەندێک شتێ بۆ ڕوون بکەمەوە، سكاڵاو گازندەکانی هەمووی دژی حکومەتی بەریتانیا بوو بەبەردەوامی بۆڵەو خوتەی دەهات ئەوەی حکومەتی بەریتانیا بۆی کردووە لەچاوەڕوانی داخوازێکانی ئەودا نەبووە، دەبوو زۆرتریان بۆ بکردایە و داواكاریی زۆرتر بوو.
شێخ عەلائەدین نەقشبەندی
بەبڕوای من ئەم پیرۆزتر بوو لە شێخ حسامەدینی ئامۆزای ئەو پێیوابوو گرنگی زیاتری پێدراوه بۆیه وا بێ ئەدەب و بێ ماریفه‌ت بوو له‌گه‌ڵمان و هه‌رچۆنێك بێت من وای دەبینم كه‌وا كاریگه‌رییه‌كی ئەوەی لەسەر بوو کەئەو پیاوێکە ڕابەرایەتی(جیهان) ده‌كات و ئەو چارەسەری نەخۆش بە نزاو پەرجۆ دەکات خاوەنی کەراماتەو ئەو شتانەی تێكه‌ڵی فڕوفێڵی سیاسەت دەکرد. کەسەرنجی لەسەر نه‌گێڕانه‌وه‌ی قه‌رزی كشتوكاڵی و لابردنی باج بوو.
جێگەی حەوانەوەی شەومان نیو کاتژمێرێک لەوسەری دۆڵەکەوە بوو، لەبەر ئەوەی ده‌بوو لەلای ئه‌فراسیاو به‌گ بمێنینه‌وه ئەفراسیاو بەگ یه‌كێك بوو له به‌گزاده‌كانی هه‌ورامان و هه‌روه‌ها كوڕه‌كه‌شی كه ته‌مه‌نی 10 بۆ11 ساڵ ده‌بوو هاتبوونە بیاره بۆ دیدتنی ئێمه. ئه‌م نیو کاتژمێر رێگایە به سواری ئەسپ زۆر سه‌رسورهێنه‌ر بوو به ناو دۆڵ و شیوی پڕ له دارگوێز و داری میوه‌ی هەمەجۆرە. بەر لە خۆر ئاوابوون بەچەند ساتێک گیشتینە ماڵی ئەفراسیاو بەگ، كه ماڵێكی هاوینه‌ی ئه‌فراسیاو به‌گ بوو بۆ میوانداری خانوویه‌كی گه‌وره‌ی له به‌رد دروستكراو بوو .
خانۆکە لە سێ نهۆم پێک هاتبوو، نهۆمی یەکەم گەوڕ و خانی ئاژەڵان بوو نهۆمی دووەم بۆ کارگوزارەکان و نهۆمی سه‌ره‌وه‌شی بۆ پیاوماقووڵان تەرخان کرابوو. دیوەخانێکی گەورەی کراوەی هەبووە بەسەر دۆڵ و دارەکاندا دەیڕوانی بە کۆلەکەی دارین جێگیرکرابوو نیوه‌كه‌ی تریش به دیواری ئه‌ستووری نزیکەی مەتر و نیوێک پان ده‌وردرابوو و تاقی گه‌وره‌ی تێدا دروستكرابوو. ژورەکەی من كه لەلایه‌كی خانووه‌كه‌وە بوو له دوو لای هەبوو پەنجەرەکانی کەوانەیی گەورە تا سەر زەویکە هاتبوو. باڵەخانەکە بەباشی هه‌وا ده‌یگرته‌وه به‌ڵام خۆشبه‌ختانه دنیا سارد نه‌بوو، هه‌روه‌ها پەنجەرە کەوانەییەکان زۆر به‌رز بوون و کەس نەیدەبینت ، مه‌گه‌ر لەوبەری چیاکەوە تۆیان ببینیایە.
پێش ئه‌وه‌ی شه‌و دابێت به‌ره‌و گونده‌كه بەرێکەوتم كه ده‌كه‌وته بەشی ئه‌وسه‌ری دۆڵەکەوە و له‌وسەری داره‌كانه‌وه. چیاکە رووت و بێ دار بوو نزیكه‌ی هه‌زار پێ له سه‌روو گونده‌كه‌وه بوو . گوندەکەی ئەفرسیاو بەگ سنوری ڕاستەقینەی كه‌وتبووه لای خواره‌وه ڕێك له ناو ئێراندا بوو و ناوی هانه گه‌رمه‌ڵه بوو ..(کە ئەو بە(Khali Garmala) ئاماژەی بەناوەکەکردووە) واته تاڤگەی گه‌رم به دیالێكتی هه‌ورامی. هه‌فته‌یه‌ك یان دووانی تر گونده‌كه دەکەوێتە ژێر به‌فره‌وه، به‌ڵام بۆ خه‌ڵكه‌كه‌ی گرنگ نیە گوێی به سه‌رما ناده‌ن چونكه خانووه‌كانیان له به‌ردی گەورە دروستكردووه و دارێكی زۆریان له تارمە و هەیوانی مالەکانیان هەڵچنیووە بۆ سووتاندن. ئه‌فراسیاو به‌گ خانووی زستانه‌ی لێره هەیە. وەک کۆشکێکی هەورامی وایە و شێوەیەکی جوانی هه‌یه و بە كۆڵه‌كه‌ی داری ئه‌ستوور ڕاگیراوە.
كاتێ گه‌ڕامه‌وه بۆ ماڵ سەیر دەکەم له سووچی دیوه‌خانەکەدا ئاگریان کردۆتەوە و ئەفراسیاو بەگ و هەر سێ کورەکەی کەجلو بەرگی پۆشتەو رەنگینیان لەبەردابوو، له‌گه‌ڵ قادر به‌گی كوڕی جافر سوڵتان له سه‌ر دۆشه‌ك دانیشتبوون و له‌بەرامبەر ئاگردانەکە چایچییه‌ك خەریکی سه‌ماوه‌ر (samovar) چابوو ، کارگوزارە‌كانیش له پشته‌وه بوون. لە راستیدا ماوه‌یه‌كی زۆر نه‌بوو كه‌وا ئه‌فراسیاو به‌گ یه‌كێك له براكانی قادر به‌گی كوشتبوو و جافر سوڵتانیش تورە و قینی گرتبووه دڵ. به‌ڵام لەوەناچێت قادر به‌گ زۆر گرنگی به‌م دوژمنایه‌تییه‌ی ناو خێزانه‌كه بدات. من گوومان لەوە نیە کە ئەو پیاوێکی ژێرە و کامڵانە بیر دەکاتەوە، چونكه ئەو کۆمەلێک برای هه‌یه‌و یه‌كێكیان كه‌م بێته‌وه یان زیاد بێت کێشەیەکی ئه‌وتۆ نیه، بۆیه پێكه‌وه خۆی و ئه‌فراسیاو بەگ لەگەڵ رێش سپی و پیاو مەقولانی ناوچکە دانیشتبوون چارەسەری (سوڵحی)کیشەکەیان دەکرد. ئێمه بۆنانی ئێوارە من و كاپتن دۆگڵاس له سه‌ر قازانێکی گه‌وره‌ی برنج و نان و گۆشتی كوڵاو و سووره‌وه‌كراو و ماستاوی ترشمان لە دیوەخانەکە خوارد ، قادر بەگ و ئه‌فراسیاو بەگ و منداڵه‌كانیش له ولا تر، هه‌روه‌ها دووسێ دەستەی تریش ئامادەی ئه‌م خوانه بوون. كاتێ كه ئێمه لە تێرمان خوارد و خواردنێکی زۆرمان لێمابۆوە کارگوزارەکان بردیانه ده‌ره‌وه و خواردیان.
ئەو شەوەم زۆر لەلا خۆش بوو کە لە جێگاکەی خۆمەوە لە لق و پۆپی دراکانم دەڕوانی لەنێو تریفەی مانگەشەودا.
. رۆژی دواتر بەیانێکە 14ی نۆڤه‌مبه‌ر به سواریی گه‌ڕاینه‌وه بۆ هه‌ڵه‌بجه و له بیاره ئه‌حمه‌د به‌گ و دەستەکەی له‌گه‌ڵ خۆمان برده‌وه، لەبەرئەوەی ئه‌وان شه‌و له بیاره مابوونه‌وه.
شێخ حسامەدین زۆری هه‌وڵدا له‌گه‌ڵمان بۆئەوەی نانی نێوەڕۆ لەگەل ئەوان بخۆین لە ڕاستیشدا خواردنیان ئاماده كردبوو، به‌ڵام ئێمه هه‌ر سه‌عاتێك نەده‌بوو نانی به‌یانیمان خواردبوو، ئەویش بریتی بوو له هێلكه و ماستی ترش (سرێشک)، بەشێوازیکی خۆم و بەنابەدڵیەوە داواکەیم رەت کردووە.
ناوبازاری شاری هەڵەبجە ساڵی 1921
جێگەی حەوانەوەی شەومان نیو کاتژمێرێک لەوسەری دۆڵەکەوە بوو، لەبەر ئەوەی ده‌بوو لەلای ئه‌فراسیاو به‌گ بمێنینه‌وه ئەفراسیاو بەگ یه‌كێك بوو له به‌گزاده‌كانی هه‌ورامان و هه‌روه‌ها كوڕه‌كه‌شی كه ته‌مه‌نی 10 بۆ11 ساڵ ده‌بوو هاتبوونە بیاره بۆ دیدتنی ئێمه. ئه‌م نیو کاتژمێر رێگایە به سواری ئەسپ زۆر سه‌رسورهێنه‌ر بوو به ناو دۆڵ و شیوی پڕ له دارگوێز و داری میوه‌ی هەمەجۆرە. بەر لە خۆر ئاوابوون بەچەند ساتێک گیشتینە ماڵی ئەفراسیاو بەگ، كه ماڵێكی هاوینه‌ی ئه‌فراسیاو به‌گ بوو بۆ میوانداری خانوویه‌كی گه‌وره‌ی له به‌رد دروستكراو بوو .
خانۆکە لە سێ نهۆم پێک هاتبوو، نهۆمی یەکەم گەوڕ و خانی ئاژەڵان بوو نهۆمی دووەم بۆ کارگوزارەکان و نهۆمی سه‌ره‌وه‌شی بۆ پیاوماقووڵان تەرخان کرابوو. دیوەخانێکی گەورەی کراوەی هەبووە بەسەر دۆڵ و دارەکاندا دەیڕوانی بە کۆلەکەی دارین جێگیرکرابوو نیوه‌كه‌ی تریش به دیواری ئه‌ستووری نزیکەی مەتر و نیوێک پان ده‌وردرابوو و تاقی گه‌وره‌ی تێدا دروستكرابوو. ژورەکەی من كه لەلایه‌كی خانووه‌كه‌وە بوو له دوو لای هەبوو پەنجەرەکانی کەوانەیی گەورە تا سەر زەویکە هاتبوو. باڵەخانەکە بەباشی هه‌وا ده‌یگرته‌وه به‌ڵام خۆشبه‌ختانه دنیا سارد نه‌بوو، هه‌روه‌ها پەنجەرە کەوانەییەکان زۆر به‌رز بوون و کەس نەیدەبینت ، مه‌گه‌ر لەوبەری چیاکەوە تۆیان ببینیایە.
پێش ئه‌وه‌ی شه‌و دابێت به‌ره‌و گونده‌كه بەرێکەوتم كه ده‌كه‌وته بەشی ئه‌وسه‌ری دۆڵەکەوە و له‌وسەری داره‌كانه‌وه. چیاکە رووت و بێ دار بوو نزیكه‌ی هه‌زار پێ له سه‌روو گونده‌كه‌وه بوو . گوندەکەی ئەفرسیاو بەگ سنوری ڕاستەقینەی كه‌وتبووه لای خواره‌وه ڕێك له ناو ئێراندا بوو و ناوی هانه گه‌رمه‌ڵه بوو ..(کە ئەو بە(Khali Garmala) ئاماژەی بەناوەکەکردووە) واته تاڤگەی گه‌رم به دیالێكتی هه‌ورامی. هه‌فته‌یه‌ك یان دووانی تر گونده‌كه دەکەوێتە ژێر به‌فره‌وه، به‌ڵام بۆ خه‌ڵكه‌كه‌ی گرنگ نیە گوێی به سه‌رما ناده‌ن چونكه خانووه‌كانیان له به‌ردی گەورە دروستكردووه و دارێكی زۆریان له تارمە و هەیوانی مالەکانیان هەڵچنیووە بۆ سووتاندن. ئه‌فراسیاو به‌گ خانووی زستانه‌ی لێره هەیە. وەک کۆشکێکی هەورامی وایە و شێوەیەکی جوانی هه‌یه و بە كۆڵه‌كه‌ی داری ئه‌ستوور ڕاگیراوە.
كاتێ گه‌ڕامه‌وه بۆ ماڵ سەیر دەکەم له سووچی دیوه‌خانەکەدا ئاگریان کردۆتەوە و ئەفراسیاو بەگ و هەر سێ کورەکەی کەجلو بەرگی پۆشتەو رەنگینیان لەبەردابوو، له‌گه‌ڵ قادر به‌گی كوڕی جافر سوڵتان له سه‌ر دۆشه‌ك دانیشتبوون و له‌بەرامبەر ئاگردانەکە چایچییه‌ك خەریکی سه‌ماوه‌ر (samovar) چابوو ، کارگوزارە‌كانیش له پشته‌وه بوون. لە راستیدا ماوه‌یه‌كی زۆر نه‌بوو كه‌وا ئه‌فراسیاو به‌گ یه‌كێك له براكانی قادر به‌گی كوشتبوو و جافر سوڵتانیش تورە و قینی گرتبووه دڵ. به‌ڵام لەوەناچێت قادر به‌گ زۆر گرنگی به‌م دوژمنایه‌تییه‌ی ناو خێزانه‌كه بدات. من گوومان لەوە نیە کە ئەو پیاوێکی ژێرە و کامڵانە بیر دەکاتەوە، چونكه ئەو کۆمەلێک برای هه‌یه‌و یه‌كێكیان كه‌م بێته‌وه یان زیاد بێت کێشەیەکی ئه‌وتۆ نیه، بۆیه پێكه‌وه خۆی و ئه‌فراسیاو بەگ لەگەڵ رێش سپی و پیاو مەقولانی ناوچکە دانیشتبوون چارەسەری (سوڵحی)کیشەکەیان دەکرد. ئێمه بۆنانی ئێوارە من و كاپتن دۆگڵاس له سه‌ر قازانێکی گه‌وره‌ی برنج و نان و گۆشتی كوڵاو و سووره‌وه‌كراو و ماستاوی ترشمان لە دیوەخانەکە خوارد ، قادر بەگ و ئه‌فراسیاو بەگ و منداڵه‌كانیش له ولا تر، هه‌روه‌ها دووسێ دەستەی تریش ئامادەی ئه‌م خوانه بوون. كاتێ كه ئێمه لە تێرمان خوارد و خواردنێکی زۆرمان لێمابۆوە کارگوزارەکان بردیانه ده‌ره‌وه و خواردیان.
ئەو شەوەم زۆر لەلا خۆش بوو کە لە جێگاکەی خۆمەوە لە لق و پۆپی دراکانم دەڕوانی لەنێو تریفەی مانگەشەودا.
. رۆژی دواتر بەیانێکە 14ی نۆڤه‌مبه‌ر به سواریی گه‌ڕاینه‌وه بۆ هه‌ڵه‌بجه و له بیاره ئه‌حمه‌د به‌گ و دەستەکەی له‌گه‌ڵ خۆمان برده‌وه، لەبەرئەوەی ئه‌وان شه‌و له بیاره مابوونه‌وه.
شێخ حسامەدین زۆری هه‌وڵدا له‌گه‌ڵمان بۆئەوەی نانی نێوەڕۆ لەگەل ئەوان بخۆین لە ڕاستیشدا خواردنیان ئاماده كردبوو، به‌ڵام ئێمه هه‌ر سه‌عاتێك نەده‌بوو نانی به‌یانیمان خواردبوو، ئەویش بریتی بوو له هێلكه و ماستی ترش (سرێشک)، بەشێوازیکی خۆم و بەنابەدڵیەوە داواکەیم رەت کردووە.
ناوبازاری شاری هەڵەبجە ساڵی 1921
من بڕوام وانەبوو ئەو باشتر بیر بکاتەوە لەوەی کە بیرم لێ دەکردەوە بەشیوەیەک دڵگران بوو. نزیکی نیوه‌ڕۆ گه‌یشتینه‌وه هه‌ڵه‌بجه و پاش نانی نیوه‌ڕۆ خواهافیزیم له عه‌دیلە خانم (Adlah Khanum)كرد و به ماشێن گه‌ڕامه‌وه بۆ سلێمانی، كه نزیكه‌ی سێ كاتژمێر دوور بوو به ماشێن. ئێمە ڕێگه‌یه‌كی باشمان بۆ ماشێنەکان دروستكردبوو. له‌وێ مێجه‌ر مارشاڵ له‌گه‌ڵ مێجه‌ر گوڵدسمیس مابووه‌وه و ڕۆژێكی خۆشی به گه‌ڕان و گرتنی چه‌ند فۆتۆیەک له سلێمانی بردبووه سه‌ر. نێوەڕۆی ڕۆژی 15ی نۆڤه‌مبه‌ر عه‌دیلە خانم (Adlah Khanum) هات بۆ سلێمانی و پێی وتم له به‌ر خۆشه‌ویستیی تۆ هاتووم بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی تر بووبینمەوە، به‌ڵام مەبەستە راستەقینەکەی ئەوە بوو كه بۆ هەندێک کاروباری تایبەتی خۆی لەلای مێجه‌ر گۆڵدسمیس کۆمەکی بکەم. بەڵام له‌م كاره‌یدا سه‌رکەوتوو نەبوو و منیش نه‌مده‌ویس ده‌ست وه‌رده‌مه كاروباری رامیاری ناوخۆ، سەرەڕای ئەوەش مێجه‌ر گوڵدسمیس هه‌موو شتێكی له باره‌ی ئەو مه‌سه‌له تایبه‌تانه‌وه بۆ باسكردبووم بە ته‌واوی ئاگاداری هەموو یارییەکەی عادیلە خانم بووم.
عادیلەخانم هەڵەبجە ساڵی 1921
رۆژی16ی نۆڤەمبەر بە ئۆتۆمبیل گەڕامەوە بۆ کەرکووک یاریدەدەری ڕاوێژکار کاپتن میڵەر (Capt Miller) بەڕاستی (مخلوق)دروستکراوێکی جوان بوو (بابە تۆ پیشتر لەکەرکووک بینیبووت رەنگە ئێستا لەیادت نەمابێت) من دەبێت بیر لەپیاوێکی بەتواناتر بکەمەوە لەم سەرۆکە زۆر جوامێرە. هەستم بەوەکرد تەواوی بارودۆخەکە لە کەرکووک گۆڕاوە و زۆر باشتر بووە. کاپتن میڵەر (Capt Miller) چووبوو بۆ بەغدا، ئەوکاتە ئەو لێرە بوو کە من بەکەرکووکدا تێپەڕیم. لەوێ دیدارێکی درێژی لەگەڵ فەیسەڵ ئانجامدابوو . تەواو سەرسام بوو بە زیرەکی و ژێهاتی لە کارگێڕیدا. بەبڕیارێک گەڕابۆوە بۆ کەرکووک تا بە کەرکووکێکان بڵیت ئێوە پروپاگەندەی هەڵە دەکەن و ئەسڵەن لە فەیسەڵ تێنەگەیشتوون چی دەوێت. واچاکترە نوێنەرێکی خۆتان بێنرن و بیبێنێت، کە تا ئێستا ئەو کارەیان رەتکردۆتەوە و نەیانکردبوو. ئەوسا سەرکەوتو دەبێت ئەگەر وەفدێک لە نوێنەرانیان لەگەڵ پارێزگاری کەرکوک لە ماوەی 10 ڕۆژدا خۆ ئامادە بکەن بۆ ڕۆشتن. لەبەر ئەوەی لە ئێستادا فەیسەڵ بەگەشتێک چۆتە شوێنک. پارێزەگاری شار وەک کاپتن میڵەر دەڵیت ئەوەی لەلا یەکاڵا بۆتەوە نەک تورک هەر ناگەرێتەوە بەڵکو بۆ خودی خۆشی خراپ دەکەوێتەوە ئەگەر ئەوەیان بکات. لەسەرەتای داگیرکرارێکەوە لاینگرو دڵسۆزی حکومەتی بەریتانیاییەو لەخزمەت ئێمەدایە. کوردەکانی کەرکووک حەز ناکەن لەگەل سلێمانیدا یەکبگرن و بچنە پاڵیان و بەجۆرێک ئیرەیی بەو ئامانجە دەبەن هەربۆیە تورک و کوردەکانی کەرکووک لە خۆمادەکردندان بۆ ئەوەی سوێندی ملشۆری و دڵسۆزی بۆ شای ئێراق بخۆن هەموو هەولێکیان ئەوەیە ئەو خاڵە بە ئاکام بگەێنن و دوایبکەون.
تەواوی ئەم بەسەرهاتە کاپتن میڵەر بۆی گێرامەوە پیش چا خواردنەوە کاتێک بە ئۆتۆمبێل بردمیە بۆ لای ئەو چاڵە نەوتانەی کە 6مایل لە باکووری شاری کەرکووکەوە دوور بوو.
بیرە نەوتەکانی کەرکووک ساڵی 1921
من پێشتر هەرگیز نەمبینی بوو. نەوتێکی روون نیە بەڵام دوای ئەوەی دەپاڵێورێت و چەند گۆرانکارێکی تێدا دەکرێت دەتوانریت بۆ کارو باری ناوماڵ بەکاری بهێنرێت، خۆئەگەر پاڵاوگەیەکی باشتر ئامادە بکرێت ئەوە دەتوانن سوتەمەنی (بەنزین)ی ئۆتۆمبیلی لێ بەرهەم بهێنین. ئەم چاڵە نەوتانە هەمووی موڵکی خێزانیکی کەرکووکین کە پێان دەڵین نەفتیزادە(Naftji Zadah). چارەکە مایلێک لەولاوە چاڵە نەوتێکی بچووک بەسەرگردۆڵکەیەکەوە هێندەی دەمەپەرداخێک لەژێر زەویەکەوە گازی لێدێتە دەرێ بەبەردەوامی دەسووتێت شتێکی زۆر سەرنجراکیشە. ئێمە چووینە نزیک ئاگرەکە بۆ تەماشاکردن لەدرزو کونەکانەوە پریشکی ئاگرەکەی فرێدەدایە دەروە و بەرز دەبوونەوە بۆنی گۆگردی لێ دەهات. خۆزگەم دەخواست باوکە لەگەڵ تۆ جارێک بچوینایتە سەری لەوێ پێکەوە بووینایە دەربارەی ئەوە زیاترت بۆ باس بکردمایە.
بیرە نەوتەکانی کەرکووک ساڵی 1921
کە گەڕاینەوە بە هاوەڵی کاپتن میللەر چوین بۆ ناگهێشتی یەکێک لە سەرۆک هۆزە دیارەکانی کورد ئەویش حەبیب بەگی تالەبانی بوو، لەوی گفتوگۆیەکی دۆستانەی باشمان کرد و دواتر نانی ئێوارەمان خوارد، منێش داوام لێکردن گەر هاتنە بەغداد پێم خۆشدەبێت بیانبینم. پاشتر بۆ خوانێکی ئێوارە هاتنە لام ، برایەکی خۆی بە ناوی عەبدوڵا ئەفەندی لەگەل خۆی هێنابوو کە پێشتر ئەندامی ئەنجومەن بوو لە دەوڵەتی عوسمانیدا، بە هاوەڵی کەسێکی دی بە ناوی حسێن بەگ نەفتچیزادە، کە ئەندامی ئەو خێزانەبوو کە لە ڕیکەوتنەکەدا بوون. عەبدوڵا ئەفەندی و حسێن بەگ بە هیچ شیوەیەک بە زمانی عەرەبی گفتوگۆیان نەدەکرد بەڵکو تورکی زمانی یەکەمیان بوو. ئەمان تورکن، خەلکی کەرکوک نەک عوسمانی دەزانی! ئەمان لەسەردەمی کۆنی سەلجوقیەکان هاتوونەتە ئێرە. ئێوارە خوانێکی باشمان هەبوو پزیشکێک و لیڤی ئەفسەریش لە سلێمانیەوە هاتبوون دوو پیاوی تریش لە بەغدادەوە. ئەمرۆ ١٧ نۆڤەمبەرە، بە سواری ئۆتۆبیل بەرەو کینگەربان (kigarban) چووم ئەوا ئێستا هێواش بەرەو بەغداد دەرۆم دوای نمایشتەکە دەزانی؟ ئای خوایە.. خۆزگەم دەخواست تۆش لیرەبویتایە. ٢٤ نۆڤەمبەری ١٩٢١ لە گەرانەوەمدا نامەی تۆم بینی هی ٢٦ ئۆکتۆبەر و ٢ نۆڤەمبەر لەگەل دوو نامەی دایکم لە ١٢ و ١٨ مانگ، ئیوە باشترین و جوانترین پەیامنێرن، ئەوانەی باستان کردوون سەبارەت بە لۆرد گرەی، زیاتر سەرەنجیان راکیشام. سەراپا لەگەل بۆچونەکاتم سەبارەت بە تواناو داهێنان و هێزی. نکوڵی ناکەم لە ژیری و مەزنی گەورە پیاوی میری. ئەمرۆ ئاهەنگی هاوسەرگیری هۆگۆیە، بۆیە ناردنی تێلەگراف بێسودە، لەبەر ئەوەی کەس نازانێت ٣ یان ٤ ڕۆژی پێ دەچیت هەتا دەگات، بەهیوام ئاهەنگەکەتان ئەو بارانەی لێ نەبارێت کە ئێستا لە باخچەکەی من دەبارێت. من گەرامەوە لە سلێمانی، ئەوکات هەر باران بوو رۆژی یەکشەمە ٢٠ مانگ هەمووی باران بوو دیسان دەستی پێکردۆتەوە .
سلێمانی ساڵی 1921
سلێمانی ساڵی 1921
بەڵام ئاهەنگە کە گەر وابێت تا ئەژنۆ لە قوردا دەبێت، من دڵخۆشم کە ئاوایە، گەروابێت بەربومی ئەمساڵ باش دەبێت لەگەل ئاژەلداری بەتایبەت لە ناوچە ووشک و سەحراکان ، بروای تەواوم هەیە کە فەیسەل و حوکمەتی ئێراق شایستەن. مەلیک بەیانی دەگەڕیتەوە لە ناسریە، بەلام باران بە ئاسانی ڕێگای شەمەندەفەر پەک دەخات، بیستوومە زۆر دڵگرانە بە ڕیکەوتنی فەرەنسا لەگەل کەمالیەکان، سەیر نیە بە لامەوە دەبێت وابێت، هەروەک ئەوەی دەیزانی ئەوەش بە واتای کردنەوەی رێگای دوژمنانمانە لە باکورەوە وەک دەزانین ترسناکە، نازانم هەتا کەی فەرەنسیەکان دەبنە بار بەسەرمانەوە! نامەم بۆ لۆرد هاردعنگ نووسی و پرسیم ئەو چۆن دەیبینێت؟ وا ئێستا کات درەنگەو دەبێت بچمە ناو جێگا هەروەها ئەم نامەیەش تاقەتپروکێن و درێژە.
بۆ هەتا هەتایی کچی بەسۆزتان گیترود بێڵ 13-11-1921
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق