هەڵاوسانی رێژەی گەنجان، دووکەڵێک پێش ئاگر

زوبێر ڕەسول

لەبەرئەوەی زانستی سیاسەت چالاکییەکی مرۆییە و زۆرتریش پەیوەستە بە پرسی بەڕێوەبردنی حوکمڕانی، بۆیە هەمیشە پەیوەندییەکی پتەو هەیە لەنێوان فاکتەرە دیمۆگرافییەکان و پرۆسەی حوکمڕانی لە هەر وڵاتێکدا. لە زانستی سیاسی زیاتر لە تیۆرێک هەیە کە پەیوەندیی نێوان فاکتەری دیمۆگرافی و تووندوتیژیی سیاسی لە کۆمەڵگەدا دیاری دەکەن. یەکێک لەو تیۆرانەی کە لە زۆر رووەوە دەتوانێت ئەو دۆخەی ئێستای هەرێمی کوردستان بخوێنێتەوە تیۆری هەڵاوسان (کەڵەکەبوون)ی گەنجانە (Youth bulge theory)، بەتایبەت دوای ئەوەی زیاتر لە توێژینەوەیەک گەیشتن بەو ئەنجامەی کە "لە ساڵانی 1970 تاوەکو 2007 لە 70٪ ی ململانێكانی جیهان لەو وڵاتانە بوون کە رێژەی گەنجانی لە خوار 30 ساڵ بووە"، واتە کۆمەڵگەی گەنج بوون. ئەم تیۆرە لەدوای رووداوەکانی 11ی سێپتەمبەر و دواتریش بەهاری عەرەبی سەدایەکی باشی هەبووە بۆ تێگەیشتن لە ناسەقامگیرییەکانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، بەتایبەتیش لە بواری تێگەیشن لە پەیوەندیکردنی گەنجان بە رێکخراوە تیرۆرستییەکانەوە. نووسەری دیار (فەرید زەکاریا) لەدوای رووداوەکانی 11ی سێپتەمبەر بەشێکی زۆری سەرهەڵدان و ناسەقامگیرییەکانی جیهانی ئیسلامی بۆ هەریەکە لە فاکتەرەکانی هەڵاوسانی گەنجان و لاوازیی گەشەی ئابووری گەڕاندەوە.

مەبەست لە گەنج بەپێی زۆربەی رێکخراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بریتییە لە تەمەنی 15-24 ساڵ، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە تەمەنی گەنجی وەکو فاکتەرێکی دیمۆگرافی ئەو تەمەنەیە کە دەکەوێتە نێوان 16-30 ساڵ. بەوپێیەش کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان کۆمەڵگەیەکی گەنجە، واتە گەشەی دیموگرافیی نیمچە بەرزە. بەگوێرەی رووپێویی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری دانیشتووان (UNFPA) لە ساڵی 2018، رێژەی تەمەنی 15 ساڵ و بەرەو خوار نزیکەی 37٪ی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنن و هەمان رێژەش لە عێراقدا 40٪ تێپەڕدەکات. لە هەرێمی کوردستاندا مەزەندە دەکرێت رێژەی گەنجان نزیکەی 40٪ی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان پێکبێنن.

بەپێی توێژینەوەیەک لەبارەی پەیوەندیی نێوان هەڵاوسانی گەنجان و تووندوتیژیی سیاسی کە لە ساڵی 2006 لەلایەن ‌(هێنریک ئوردال) ئەنجامدراوە، گەیشتووەتە چەند ئەنجامێکی گرنگ کە گشتیان بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان بەو دۆخەی ئێستا کە هەرێمی کوردستان پێیدا تێپەڕدەبێت، هەیە.

یەکێک لە دەرەنجامە گرنگەکانی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە "ئەو وڵاتانەی هەڵاوسانی رێژەی گەنجانیان هەیە ئەگەری تووندوتیژییان زیاترە لەو وڵاتانەی کە ئەو رێژەیان نییە". لەبەر رۆشنایی ئەم گریمانەیەدا دەتوانین بڵێین کە هەڵاوسان و کەڵەکەبوونی رێژەی گەنجان لە هەرێمی کوردستاندا بە هاوتابوون لەگەڵ زیادبوونی رێژەی بێکاری و لاوازیی گەشەسەندنی ئابووری، زەنگێکی مەترسیدارە لەسەر پرۆسەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا. بەتایبەت ئەو گەنجانەی کە زانکۆکان تەواودەکەن و دەرفەتی کارکردنیان نییە، رێژەیان ساڵ بە ساڵ زیاتر دەبێت. نوێنەری گشتیی ئەمینداری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق (جينين هينيس -بلاسخارت) لە 26ی ئەم مانگە (ئاب)دا ئاماژەی بەوەدا کە رێژەی هەژاری لە عێراقدا 10٪ زیادیکردووە، بەشێوەیەک کە ئێستا سێیەکی خەڵكی عێراق لەژێر هێڵی هەژاریدان.

هەڵبەتە ئەم داتا مەترسیدارانە کەم تا زۆر بۆ هەرێمی کوردستانیش راستن. هەڵاوسانی گەنجان و زیادبوونی رێژەی بێکاری لەوانەیە لە ئاییندەیەکی نزیکدا سەربکێشێت بۆ تووڕەبوون و بێمتمانەبوونی گەنجان لە ژیان و بەها سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، کە ئەمەش دواجار سەردەکێشێت بۆ تووندوتیژیی سیاسی و زیادبوونی رێژەی تاوان و چەندان مەترسیی دیکە کە ئێستا ئاماژەکانی رۆژ بە رۆژ روونتر دەردەکەون. راستە لەدوای پرۆسەی ریفراندۆم جۆرێک لە نائومێدیی سیاسی دروستبووە لەسەر ئاستی کۆمەڵگە، بەتایبەتیش لە بێهیوابوونی خەڵک بە بەشداریکردنی سیاسی (کە بەپێی داتاکانی لە ساڵی 2018دا لە 50٪ی گەنجانی هەرێمی کوردستان متمانەیان بە سیاسەت نەماوە) و دواجار پاسیڤ بوون و بێهەڵوێست بوون لە بەرامبەر دۆخی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، هەربۆیە لە 2017 تاوەکو کۆتایی ساڵی 2019 خەڵک تاقەتی خۆپێشاندان و ناڕەزاییشی نەمابوو، ئەمە لەکاتێکدا کە پارێزگاکانی دیکەی عێراق لە دۆخێکی ناڕەزایی جەماوەری بەردەوامدا بوون. ئەم قۆناخی پاسیڤبوون و بێدەنگییەی خەڵک خەریکە تەواودەبێت، بزووێنەری خێرابوونی ئەم قۆناخە تازەیەش زیادبوونی رێژەی هەڵاوسانی گەنجانی بێکار و بێهیوایە لە هەرێمی کوردستاندا.

خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییەکانی هەفتەی رابردوو، سەرەتای ئەو قۆناخە نوێیەن، بەجۆرێک کە تووڕەیی گەنجان خەریکە تەشەنە دەکات و لە هەمان کاتیشدا پێویستی بە رێکخستن و هێزێکی سیاسی نییە کە ئاراستەی بکات، بەجۆرێک تەنیا بابەتێکی سیاسی سادە دەکرێت بیانهێنێتە سەر شەقام و بە ئاسانیش سەربکێشێت بۆ تووندوتیژی. ئێستا 72٪ـی گەنجان و لاوانی هەرێمی کوردستان تەکنەلۆجیا بەکاردەهێنن کە هاوکاریانە بۆ رێکخستن و کۆدەنگی لەسەر هەر پرسێکی سیاسی و ئابووری... تاد. بۆیە ئەوەی لە هەڵەبجە و کەلار و رانیە و زاخۆ و شارەکانی دیکەی کوردستانیش بینیمان، سەرەتای ئەو دووکەڵەیە کە هێشتا نەبووەتە ئاگر، بەڵام ئەگەر بووە ئاگر تووندوتیژی و قوربانیی زۆری لێدەکەوێتەوە تاوەکو ئاستی پەکخستنی حکومەت و دەزگا خزمەتگوزارییەکان. واته لەئێستادا ئەوەی توانای ورووژاندن و هەژاندنی دەسەڵات و حوکمەتی هەیە، نە پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانن، نە هێزە سیاسییەکان، بەڵکو زیادبوونی رێژەی هەڵاوسانی ئەو گەنجانەیە کە تاوەکو دێت بێهیوا و بێکار و تووندوتیژتر دەبن. بەتایبەت ئەو دۆخەی ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستانی پێدا تێدەپەڕێت لە قەیرانی دارایی و دواکەوتنی مووچە و بێکاری و پەتای کۆرۆنا، گشتیان هاندەرن بۆ تووڕەکردنی گەنجان و ئاراستەکردنیان بەرەو تووندوتیژیی سیاسی. هەرچەندە ئەم پرسە پێویستی بە توێژینەوە و وردەکاریی زیاتر هەیە، بەڵام تاوەکو زووە دەبێت لایەنە سیاسییەکان و حکومەت بە جددی وەریبگرن تا لەدەست دەرنەچووە. لەدەست دەرچوونی ئەم دۆخە ناهەموارە لە بەرژەوەندیی هیچ لایەنێکی سیاسیدا نییە، چونکە توێژی گەنجان لە ئێستادا وابەستە و پاشکۆیی هیچ لایەنێکی سیاسی نین لە هەرێمی کوردستاندا. راستە تووڕەبوونەکە زیاتر ئاراستەی دوو پارتە سەرەکییەکەی کوردستانە، بەڵام هیچکام لە هێزە سیاسییەکانی دیکەش جێگای متمانەی ئەم توێژە نین کە چاویان لەوەبێت وەبەهێنانی سیاسی تێدا بکەن.