جۆرەکانی (ما)

كەمال ئەمین گوڵپی
-

ما و جۆرەکانی ونیشاندانی خۆڵە زانستییەکەی لەناو ڕستەدا، بۆ ئەوەی وردتر لە پەیامی خوایی و سوننەتی شیرینی سەروەرمان حاڵی بین دەبێت دەرکی پیت بەپیت و وشە بەوشەی ناو بڕگە بەکارهاتوەکان حاڵی ببین، یەکێک لەو کارکتەرانە لەزمانی عەرەبیدا زۆر جار لەرستەدا بەرچاومان دەکەوێت کارکتەری(ما)یە، بەشێوەیەکی گشتی (ما) مان هەیە ئیسمە و (ما) مان هەیە پیتە ئەم جیاکاریش دەبێت لە سیاقی رستەدا دەرکەوێت بۆمان. لێرەدا ئاماژە بەجۆرەکانی (ما) دەکەین بەم جۆرەی خوارەوە.

۱- (ما) الاستفهامیە: ئەم جۆرە (ما) ئیسمە بۆ پرسیارکردنی شتی غەیرە عاقڵ بەکاردێت وپێویستی بە وەڵام هەیە لە رستەدا، بۆ نموونە دەگوترێت (ما اسمک) ؟ ئەمە پرسیارکردنە لەناوی نەک لەحەقیقەتی ناولێنراوەکە، چونکە ناو شتێکەو ناولێنراویش شتێکی ترە، کەواتە ناو زاتی ناولێنراو نییە وبگرە ناوە بۆ ناولێنراو. 

۲- (ما) الموصول: کە بەمانای (الذی) دێت بەزۆری بۆ غەیر عاقڵ بەکاردێت و هەندێجاریش بۆ عاقڵ بەکاردێت. کاتێک ئیسمی مەوسولە هەبوو لە رستەدا سیلەشی دەوێت سیلەکەی هەرچییەک بێت بەگوێرەی هەڵکەوتەی ناو رستەکە ئیعراب دەکرێت: (مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ) [النحل: 96]، بەمانای (الذي عندكم ينفد).

لەم سێ شوێنەدا ئەگەر(ما) ئیسمی مەوسولەهات بۆ عاقڵ بەکاردەبرێت.

ـ کاتێک بۆ عاقڵ بەکارهات و هەندێ لە سیفەتەکانی بەیانکرا وەک دەگوترێت:( لا تصاحب ما عرفت من الخائنين)؛ أي لا تصاحب الذين عرفت أنهم خائنون).

ـ کاتێک لە شوێنێکدا عاقڵ و غەیرە عاقڵ پێکەوە هاتن وەک ئەوەی کە خوای گەورە دەفەرمووێت:(يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ)[الجمعة: 1]؛ واتە، هەرچی مەخلوقاتی خوا هەیە لە ئاسمانەکان و زەمیندا بە عاقڵ و غەیرە عاقڵەوە تەسبیحاتی خوادەکەن.

ـ لەکاتێکدا کە شتەکە موبهەم ونادیاربێت. وەک خوای گەورە لەسەر زاری دایکی مەریەمەوە دەفەرمووێت: ( إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا) [آل عمران: 35]؛ یانی ئەو کۆرپەلەیە کە لەسکم دایە کوڕ بێت یان کچ نەزربێت بۆ خوا.

۳- (ما) المصدرية. ئەمیش دوو جۆرە زەرفییەو غەیرە زەرفییە

ـ (ما) ی مەسەدریەی زەرفییە بەمانای ساتێک لە کات یان فەترەیەک یان هەر وشەیەک کە مانای کات ببەخشێت وەک دەگوترێت: (سأحرص على العلم ما حييت).

ـ (ما)ی مەسەدەریەیی غەیرە زەرفییە، هەمیشە بەدوایدا مەسەدەری تەئویلکراو دێت، واتە بەدوایدا یان فیعلی مازی دێت یان موزارع و لە تەئویلی مەسەدەردا ئەوانیش دەبنە مەسدەر ئەم مەسدەرە پێدەگوترێت (مةصدةری مؤول) وەک دەگوترێت: ( أعجبني ما زرعت) واتە( أعجبني زرعك)، وشەی (وزرعك) لێرەدا مەسدەری موئەوەلە لە مەحلی نەسبدا مەفعول بە یە. 

٤ـ (ما) المشبهة بليس: هەمیشە دەجێتە سەر رستەی ئیسمییە و وەک (لیس) کاردەکات ئەم( ما) پێشی دەگوترێ (ما) الحجازية،وەک دەگوترێت ( ما أنت محمد) واتە (ليس أنت محمد)، یان وەک ئەوەی قورئان دەفەرمووێت: (مَا هَٰذَا بَشَرًا) [يوسف: 31] ؛ واتە (ليس هذا ببشر). 

٥ـ (ما) النافية: ئەم جۆرەیان پیتە و دەچێتەسەر فیعل و هیچ جێکەوتەیەکی ئیعرابی نابێت وەک دەگوترێت:( ما خاب من استشار) ٦ـ (ما) التعجبية: ئەمە ئیسمەو مانای تەعەجوب وسەرسورمانی لێ دەگیرێ وەک دەگوترێت: (ما أجمل الربيع).

۷ـ (ما) الشرطية: ئەم جۆرەیان ئیسمییە و دەچێتە سەر دوو فیعل و جێکەوتە ئیعرابییەکەی ئەوەیە دوو فیعل مەجزووم دەکات. وەک دەگوترێت:( ما تزرع من خير تجده). 

۸ـ (ما) الكافة: ئەم جۆرەیان دەچێتە سەر(کان اخوات) یان (ان اخوات)ی یان دەچێتە سەر حەرفەجەر کە ئەم (ما)ی کافە چووەسەر ئەو کارەکتەرانە لەکاریان دەخات وەک شاعیر دەڵێتت: (إنما الأمم الأخلاق ما بقيت) وشەی (الأمم) موبتەدایە و ئیسمی (ان)نییە، چونکە (ما) کافەیە ( إن) لە عەمل خستووە.

۹ـ (ما) المبهمة: ناروون واتە ئەوەی کە (ما) دەستنیشانی دەکات نەناسراوە ونادیارە وەک دەگوترێت: (رأيت رجلًا ما) پیاوێکم بینی، نەک پیاوێکی موحەدەدو دیاری کراو.

گۆشەیەکی زانستییەو هەرجارەو شتێک دەخەینە بەرچاو.

٥/ ۹/ ۲۰۲۰ خورماڵ.