د.ئەنوەر محمد فرج
-
بەشی_دووه‌م
-
تیۆری_به‌سێكیولاركردن_العلمنة_Secularization
لەرووی مێژووییه‌وه ده‌توانین سه‌ره‌تاكانی سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆكه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی پرۆسه‌ى #به‌سێكیولاركردن له سه‌رده‌می رۆشنگه‌ریی ئه‌وروپادا بدۆزینه‌وه، به‌ڵام وه‌ك زاراوه‌یه‌كی به‌كارهێنراو له بواره‌كانی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا زاراوه‌ى #به‌سێكیولاركردن ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و كاره زانستییانه‌ى كه له ساڵانی په‌نجاكان و شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ئه‌نجامدراون.
تیۆری #به‌سێكیولاركردن به‌شێوه‌یه‌كی گشتی دابه‌شده‌بێت بۆ سێ پرۆسه‌ى سه‌ره‌كی، كه بریتین له: (پرۆسه‌ى جیاكردنه‌وه‌ى كڵێسا و ده‌وڵه‌ت، پرۆسه‌ى ئاوابوونی ئایین، پرۆسه‌ى به‌تایبه‌تكردنی ئایین)، ئێمه‌ش له سێ پۆستدا باسیان ده‌كه‌ین
یه‌كه‌م: پرۆسه‌ى (جیاكردنه‌وه‌ى كڵێساو ده‌وڵه‌ت، Separation of Church and State):
ئه‌م پرۆسهیه مانای فه‌رهه‌نگیی زاراوه‌ى (سێكیولاریزم، Secularism) به‌رجه‌سته ده‌كات، بۆ نموونه له فه‌رهه‌نگی (Oxford) دا هاتووه "سێكیولاریزم بریتییه له بنه‌مای جیاكردنه‌وه ده‌وڵه‌ت له دامه‌زراوه ئایینییه‌كان". واته ئه‌م پرۆسهیه جه‌ختده‌كاته‌وه له جیاكردنه‌وه‌ى دامه‌زراوه‌یی نێوان كڵێساو ده‌وڵه‌ت، پرۆسه‌كه له‌لایه‌كه‌وه فه‌لسه‌فییه له‌لایه‌كیتره‌وه تایبه‌ته به واقیعێك كه وابه‌سته‌یه به كیشوه‌ری ئه‌وروپا و ئایینی مه‌سیحییه‌ته‌وه.
له رووی فه‌لسه‌فییه‌وه ئه‌م پرۆسهیه ده‌خوازێت پانتایی دنیایی (ده‌وڵه‌ت) و پانتایی ئایینی (كڵێسا) له یه‌كتری جیابكرێنه‌وه، ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگاكانی ده‌بێت بێلایه‌نانه حوكمڕانی بكه‌ن و به یه‌كسانی و بێ جیاوازی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ هاوڵاتیاندا بكه‌ن به‌ده‌ر له جیاوازی باوه‌ڕی ئایینیان یان نه‌بوونی باوه‌ڕی ئایینی، كڵێساش ته‌نها له خه‌می باوه‌ڕی ئایینداران و رزگاری رۆح و به‌ده‌ستهێنانی به‌هه‌شت بێت له رۆژی دواییداو خۆی به‌دوور بگرێت له ده‌ستێوه‌ردانی كاروباری ده‌سه‌ڵات له‌م دونیایه‌دا.
له رووی واقیعییه‌وه ئه‌م پرۆسهیه به‌و ساده‌یی و نموونه‌ییه جێبه‌جێ نه‌كراوه، له‌لایه‌ك له بری یه‌ك پرۆسه‌ى #به‌سێكیولاركردن چه‌ندین پرۆسه‌ی جیاواز ده‌بینین، بۆ نموونه له ئه‌وروپا كه به لانكه‌ی یه‌كه‌می داده‌نرێت پرۆسه‌كه بریتیه له رزگاركردنی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت له كۆنترۆڵكردن و ده‌ستێوه‌ردانی كڵێسا، به‌ڵام له ئه‌مریكا پرۆسه‌كه بریتییه له هه‌وڵی پاراستنی باوه‌ڕی ئایینی هاوڵاتیان له ده‌ستێوه‌ردانی ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت، به‌ڵام له هندستان پرۆسه‌كه بریتییه له پاراستن و رزگاركردنی گروپه ئایینییه‌كان له مه‌ترسی هه‌ژموون و سته‌می یه‌كتری.
له خاڵه هه‌ره ئه‌رێنییه‌كانی "جیاكردنه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت له بیروباوه‌ڕه ئایینییه‌كان" به‌لاى لایه‌نگرانی ئه‌م پرۆسه‌یه‌وه بریتییه له سه‌ربه‌خۆیی هه‌ردوو كایه‌كه له یه‌كترو رزگاركردنی هه‌ریه‌كه‌یان له مه‌ترسی هه‌ژموونی ئه‌ویتر، چونكه ئه‌گه‌ر سه‌رنجی مێژووی ئه‌وروپا بده‌ین ده‌بینین ئایینی هه‌مه‌كاری كڵێسا كاتێك كۆنترۆڵی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی كردبوو چ جۆره پێشێلكارییه‌كی ئه‌نجامداوه، به هه‌مان شێوه‌ش سیاسه‌تی هه‌مه‌كار ئه‌گه‌ر كۆنترۆڵی ئایین بكات و بۆ مه‌به‌ستی خۆی به‌كاری بهێنێت ئه‌وا ده‌بێته مه‌ترسی بۆ هه‌ڵگرانی باوه‌ڕه ئایینییه جیاوازه‌كان به‌تایبه‌ت كه‌میینه‌كان ئه‌مه‌ش به روونی له ئه‌زموونی ده‌سه‌ڵاتی نازیزم و كۆمۆنیزمدا ده‌بینرێت.
له به‌رامبه‌ردا یه‌كێك له‌و ره‌خنانه‌ى رووبه‌ڕووی ئه‌م ئاراسته‌یه ده‌بێته‌وه بریتییه له سنوورداری جێبه‌جێكردنی له رووی جوگرافییه‌وه، له سه‌ره‌تاوه وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی خۆرئاوایی وێنا ده‌كرا، پاشان ده‌ركه‌وت جێبه‌جێكردنی ئه‌مریكا جیاوازه له ئه‌وروپاو پرۆسه‌كه بوو به ئه‌وروپایی، پاش وردبوونه‌وه له جێبه‌جێكردنی له وڵاته ئه‌وروپاییه جیاوازه‌كاندا ده‌ركه‌وت ته‌نها فه‌ره‌نسا به توندی ده‌وڵه‌ت و كڵێسای له یه‌كتر جیاكردوه‌ته‌وه ئه‌گینا له هه‌ندێك وڵاتی وه‌ك به‌ریتانیا و دانیمارك ئایین پێگه‌ی خۆی هه‌یه، ته‌نانه‌ت له وڵاتانی باشووری ئه‌وروپا پرۆسه‌كه جیاوازتره، به‌كورتی له بری یه‌ك پرۆسه‌ى #به‌سێكیولاركردن ئێمه له‌به‌رده‌م چه‌ندین پرۆسه‌ى جیاوازداین ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین پێچه‌وانه‌ی یه‌كترن. بڕوانه (Peter Berger, Religious America, Secular Europe?: A Theme and Variations).
یه‌كێكی تر له ره‌خنه‌كان بریتییه له گواستنه‌وه‌ى پرۆسه‌ی #به‌سێكیولاركردن بۆ ده‌ره‌وه‌ى كیشوه‌ری ئه‌وروپا، كه له رووی مێژووییه‌وه په‌یوه‌سته به پرۆسه‌ى فراوانخوازی و كۆلۆنیالیزمی ئه‌وروپییه‌وه، كاتێك گه‌لانی ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وروپا ئاشنای ئه‌م پرۆسهیه ده‌بن له سیاقی ده‌رگیربوونیان له‌گه‌ڵ داگیركه‌ری ئه‌وروپایی وه‌ك (ئه‌ویتر، other)، بێگومان ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی كه‌لتووری قوڵی هه‌یه و تا ئێستاش له یاده‌وه‌ریی كه‌لتووریدا ره‌دكردنه‌وه‌ى #به‌سێكیولاركردن له‌گه‌ڵ ره‌دكردنه‌وه‌ى ئه‌ویتری ئه‌وروپایی و كه‌لتووری داگیركه‌ردا تێكه‌ڵاوه. بڕوانه (Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference).
له كۆتاییدا ده‌بێت ئاماژه بۆ ئه‌وه بكه‌ین كه په‌یوه‌ندی نێوان ئایین و ده‌وڵه‌ت ده‌بێت به شێوازێك رێكبخرێت، #به‌سێكیولاركردن یه‌كێكه له شێوازه‌كانی رێكخستنی ئه‌و په‌یوه‌ندییه كه زیاتر زاده‌ی ژینگه‌ی ئه‌وروپا و ئایینی مه‌سیحییه‌ت و مه‌زهه‌بی كاتۆلیكییه، به‌ڵام ئه‌م پرۆسهیه به‌ته‌واوه‌تی نه‌گوازراوه‌ته‌وه بۆ مه‌زهه‌بی ئۆرتۆدۆكسی له روسیا و خۆرهه‌ڵاتی ئه‌وروپا و ته‌نانه‌ت نه‌توانراوه له ژینگه‌ی كاتۆلیكی ئه‌مریكای لاتینیشدا هه‌مان ئه‌نجامی هه‌بێت، هه‌روه‌ها له ژینگه‌ی پرۆتستانتی ئه‌نگلۆساكسۆنی به‌ریتانیاو ئه‌مریكاشدا جێبه‌جێكردنه‌كه‌ی جیاوازتره له (لائیكیه‌ت، Laïcité) فه‌ره‌نسایی.
تێگه‌یشتنی نموونه‌یی بۆ "جیاكردنه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت له بیروباوه‌ڕه ئایینییه‌كان" بریتییه له‌وه‌ى داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت ده‌بێت سه‌ربه‌خۆو بێلایه‌ن بێت به‌رامبه‌ر بیروباوه‌ڕی ئایینی و نائایینی، واته میكانیزمێكه بۆ پاراستنی هه‌ردوو بیروباوه‌ڕه‌كه، به پێچه‌وانه‌وه ئه‌گه‌ر هه‌ڵگری بیروباوه‌ڕێكی ئایینی بێت ئه‌وا ده‌بێت به ده‌سه‌ڵاتێكی ئایینی (تیۆكراتی) وه‌كو حوكمی كڵێسا و ده‌سه‌ڵاتی داعش، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هه‌ڵگری بیروباوه‌ڕێكی دژه ئایینی بێت ئه‌وا ده‌بێت به ده‌سه‌ڵاتێكی (بێباوه‌ڕ، Atheist) وه‌كو كۆمۆنیزم و تۆتالیتاریزم.
#سیاسه‌تناسی
#سێكیولاریزم
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق