د.زەردەشت برادۆستی
لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی پڕۆژەی مارشاڵ لەلایەن جۆرج مارشال بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئەوڕوپای کەوتوو “سەرۆکی ئەرکانی سوپای ئەمریکی ئەوسا” سەرپەرشتی کراو بە بڕی (12.9925) ملیار دۆلار لەنێوان ساڵانی (1947-1951) تەواوی ئەوڕوپایان پێ ئاوەدانکردەوە و بووە بناخەی ئەو ئەوڕوپایەی ئێستا، ئەو بڕە پارەیەی ئەوسا بە نزیکەیی دەکاتە بڕی بودجەی تەنیا ساڵی (2014) ی حکومەتی عێراق کە (148) ملیار دۆلار بوو، کەچی تاوەکو ئێستا حکومەتی عێراق نەیتوانیوە ئاوی شیرین (drinkable water) بۆ هاووڵاتیانی دابین بکات!
پڕۆژەی ئابووری سەربەخۆی کوردستان تاوەکو ئێستا نەیتوانی هاووڵاتیانی کوردستان بێمنەتی دەستی بەغدا بکات، هەرچەند هەندێک کێشەی ستراتیژی دیکەش هاوکاتی پرۆژەکە بوون، بەغداش هەر جارەو بە بیانوویەک مووچەی هاووڵاتیانی کوردستان دەبڕێت، پاساوەکانیشی رێگرییە لە گەندەڵی، لە کاتێکدا خودی عێراق بەگوێرەی ریزبەندی وڵاتان بۆ گەندەڵی وتڕانسپارێنسی (cpi) بۆ ساڵی (2019) ریزبەندی (162)ەمین وڵاتە لە کۆی (180) وڵات، لە کاتێکدا دووەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوتە!.
ئامارەکانی گەندەڵی لە عێڕاق شتێکی دیکە دەڵێن!
لە کانوونی دووەمی 2018 دەستەی دەستپاکی عێراق رایگەیاند، لە بەدواداچوونەکانیان دەرکەوتووە کە زیاتر لە 350 ملیار دۆلار لە عێراق دیار نەماوە لە ڕێی پڕۆژەی وەهمی و سپیکردنەوەی پارە لە بانکەکانی دەرەوەی عێراق! پێش ئەوانیش لە نیسانی 2015 لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیێندراوێکی ترسناکی دەرکرد، بەجۆرێک رایگەیاند کە بڕی 360 ملیار دۆلار لەماوەی دەسەڵاتی مالیکی دیار نەماوە!
لە دوایین بەدواداچووندا عێراق لە سەرەتای رووخانی رژێم تاوەکو ساڵی (2019) داهاتی دارایی هەزار ملیار دۆلار بووە، بەگوێرەی لیژنەی دەستپاکی لە ئەنجوومەنی نوێنەران زیاتر لە نیوەی ئەو پارەیە کە دەکاتە زیاتر لە (500) ملیار دۆلار بەناوی پڕۆژە وەبەرهێنانی وەهمی (واتە تەنیا بەناو هەیە) خەرجکراوە. نەک تەنیا باڵەخانەو رێگەوبان و نەخۆشخانە، بەڵکو نەیانتوانیوە ئاوی شیرینیش بۆ هاووڵاتیان دابینبکەن!.
سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ ساڵی (2018) بەشێوەیەکی فەرمی رایگەیاند ، گەندەڵی زیاتر لە (450) ملیار دۆلاری لە عێراق ونکردووە لە کۆی (850) ملیار دۆلار دوای ساڵی (2003). ئەو بڕە پارەیە ون ببێت کەم نیە و جێی تێڕامانە، کە دەتوانرێت سێ ئەوروپای پێ بونیادبنرێتەوەو (50) ملیار دۆلاریش بمێنێتەوە! ئەو ژمارانە هەڵە نین و زێدەڕۆیی تێدا نەکراوە، بەڵکو چاوەڕێدەکرێت زیاتریش بن، بە نموونە میسال ئالووسی، ئەندامی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و سەرۆکی حیزبی ئوممە دەڵێ؛ بابەتی گەندەڵی دارایی و کارگێڕی لە عێراق لە ژمارە تێپەڕیوە، ئەوەی عێراق لەدەستی داوە چەندین جار زیاترە لەوەی دەستەی دەستپاکی و لایەنە پەیوەندیدارەکان باسی دەکەن!
دەتوانین رێگاکانی ئەو گەندەڵیانە لە دوو شێوەدا ببینین؛
شێوازی یەکەم؛ پڕۆژەی گەورە و بودجەی ملیاری
ا- پڕۆژەی پێشڤەچوونی کەناڵی سوپا (مشروع تطویر قناة الجیش).
ساڵی 2011 بڕی 148 ملیار دۆلار بە ناوی ئەو پڕۆژەیە خەرجکرا بۆ بەغدا، درایە دوو کۆمپانیای ئوردنی و مسڕی. لە هەمانکاتدا بە گوێرەی راپۆرتێکی رۆژنامەڤانی، وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق لەکاتی ئاشکراکردنی پڕۆژەکە ئامادەیی دەربڕیوە کە دەتوانێت ئەو پڕۆژەیە بە یەک لەسەر چواری بڕی تەرخانکراو تەواو بکات، کەچی پێداگیری لەسەر ئەوەدەکرێت پرۆژەکە بدرێتە دوو کۆمپانیا عەرەبیە بیانییەکە، بەداخەوە لە کۆتاییەکەیدا نە پڕۆژەکە تەواوکرا و نە پارەکەش گەڕێندرایەوە گەنجینەی وڵات، تەنانەت دوایی دەرکەوت کە ئەو دوو کۆمپانیایانە ژمارەی تۆماریشیان لە حکومەتی عێراق نییە.
٢- پڕۆژەی ژمارە یەکی کەرتی پەروەردەیی ( مشروع رقم ١).
لە ساڵی (2011) ئەو پڕۆژەیە بۆ کەرتی پەروەردە خرایە مەیدان، بەگوێرەی پڕۆژەکە دەبوایە 1700 قوتابخانە لە تەواوی پارێزگاکانی عێراق دروست بکرێن لە ماوەی دوو ساڵدا، بۆ ئەو مەبەستەش حکومەت بڕی 200 ملیار دۆلاری بۆ پڕۆژەکە تەرخانکرد! لە قۆناخە سەرەتاییەکانی جێبەجێکردنی پڕۆژەکە سەتان قوتابخانە لە پارێزگاکانی عێراق رووخێنران بە بیانووی نەشیاوییان و دووبارە دروستکردنەوەی قوتابخانەی نوێ بە پێوەر و پێودانگی مۆدێرن. تەنیا لە پارێزگای دیالە 172 قوتابخانە رووخێنران، بە گوێرەی بۆچوونی سەرۆکی ئەنجوومەنی پارێزگاکە بەشی زۆریان لە بنەڕەتدا پێویستیان بە رووخان نەبوو، چونکە نوێ بوون. مەخابن لە کۆتاییدا نە قوتابخانە نوێیەکانیان بۆ دروستکران و نە کۆنەکانیشیان بۆ مایەوە، پارە تەرخانکراوەکەش لەنێوان هەردوولادا بەفیڕۆ چوو!.
٣- پڕۆژەی بناخەی رۆشنبیری
لە ساڵی 2013 بەغدا بە پایتەختی رۆشنبیری وڵاتانی عەرەبی هەڵبژێردرا، بۆ ئەو مەبەستەش حکومەتی عێراق بڕی (500) ملیۆن دۆلاری تەرخانکرد بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەکە کە بڕیاربوو لە ماوەی چوار ساڵدا باڵی کاریگەرییەکانی بەسەر نیشتیمانی عەرەبیدا بکێشێت، کەچی لە نێوان کۆمپانیای جێبەجێکار و حکومەتی عێراق ئەو بڕە پارەیە ووندابوو، بەجۆرێک هەریەکێکیان ئەوی دیکەی تۆمەتبار دەکرد و دادگاکانیش وەکو بینەر دەستەو ئەژنۆ ماونەتەوە!
٤- کەرتی کارەبا.
لە (20-3-2016) بڕی 46 ملیار دۆلار بۆ چارەسەری کێشەی کارەبا خەرجکراوە، لە کاتێکدا عێراق پێویستی بە (23000) مێگاواتە، کەچی عێراق تەنیا (1000) مێگاواتی دابینکردووە، لەکاتێکدا ئەو بڕە کارەبایەش بەردەوام لە کورتهێنان دەدات! ئەو بڕە پارە بەفیڕۆدراوە یەکسانە بە بڕی ئەو پارەیەی کە دەتوانرێت بۆ هەر هاووڵاتییەکی عێراقی شوقەیەک لە راقیترین شوێنی ئەوڕوپا دابینبکرێت. ئێستا عێراق نزیکەی 90٪ی کارەباکەی لە ئێران دەکڕێت.
٥- (149) ملیار( دۆلار تێچووی چەکی ئەو سوپایە بوو کە بەبێ شەڕ زۆربەی ناوچەی سوننەنشینی رادەستی داعش کرد، لە ئازادکردنەوەشی 6.1 ملیار دۆلاریان خەرجکرد. رەحیم دەراجی ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەران باس لەوە دەکات کە راهێنانی چۆن پڕۆژەی وەهمی و گرێبەستی درۆزنە هەموو پارەکانیان لەدەستدا. بۆ راهێنانی یەک پۆلیسی عێراقی لە ئوردن بڕی (60-70) هەزار دۆلار خەرجکراوە و هەزاران پۆلیسیش لەو راهێنانە بەشداربوون. دەراجی چیڕۆکی گرێبەستی هەمەرەکان بە تەنز ئامێز دەگێرێتەوە، کە چۆن دوای خەرجکردنی پارە بۆ کۆمپانیایەک بۆ دابینکردنی هەمەر، کۆمپانیاکە پارەکە دەبات و هەمەرەکانیش ناهێنێت!
شێوازی دووەم؛ لە ئاستی هاوردەکردن و کڕینی کاڵاکاندا.
سنووری گەندەڵییەکانی حکومەتی عێراق تەنیا لە پڕۆژە گەورەکان نەوەستاوەو تایبەتیش نییە بە پێش (2015)، بەڵکو هەموو جومگەو ئانیشکێکی ئەم وڵاتەی لە هەموو دەم و جەمێدا گرتووەتەوە!
پەرلەمانتاری سەربەخۆ کازم ئەلسەیادی رایگەیاند: تەنیا گەندەڵییەکانی کڕینی پێداویستیە وردەکانی وەکو جلوبەرگ و کلێتەو پۆستاڵ و موعەتەڕ و سابوون ئەو بابەتە وردانە زیاتر لە (45) ملیار دینار.
تەماتە و شووتییەکەی ئێران
بە گوێرەی ڕاپۆرتی فەرمی ساڵانەی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی بۆ هاوردەکردن، ساڵی (2016) عێراق پێنج ملیۆن کیلۆ تەماتەی لە ئێران هاوردەکردووە بە بەهای یەک ملیۆن دۆلار، لە کاتێکدا ساڵی 2017 تەماتەکە بەتەنیا شەش ملیار و نیو کیلۆ هاوردەکراوە بە بەهای ملیارێک و 600 ملیۆن دۆلار. ئەو بڕە تەماتە هاوردەکراوە یەکسانە بە بڕی ئەو تەماتەیەی بۆ هەرسێ وڵاتی کەندا، ئیسپانیا و بەریتانیا کە هاوردەکرداوە لە هەمان ساڵ!
هەرچی شووتییە بۆ ساڵی 2016 بەهای 16 ملیۆن دۆلار خەرجکراوە بۆ هاوردەکردنی لە ئێران، کەچی ساڵی دواتر گەیشتووەتە دوو ملیار و 800 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی! ئەمەش دوای راگەیاندنی جەنگی دژی گەندەڵی لەلایەن حەیدەر عەبادی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتەی عێراق! . حەمید نایف ، گوتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵ لە لێدوانێکدا رایگەیاند، ئەو بڕە پارەیە گەلێک زۆرە بۆ هاوردەکردنی شووتی، بەڵام لە عێراق روودەدات، چونکە ئەوان مامەڵە لەگەڵ مافیای گەورە دەکەن!.
عێراقی پێش (2003) تەنیا بە بەرهەمەکانی ناوخۆ دەیتوانی زیاتر لە (90٪)ی پێداویستییەکانی عێراقییەکان دابینبکات، لە کاتێکدا دوای (2003) ئەو رێژەیە دابەزی بۆ ئاستێک کە (90٪) ی پێداویستییەکانی لە دەرەوەی عێراق بۆ بێت، زۆرترین هاوردەش کاڵاکانی ئێرانی دراوسێکەیەتی، بەجۆرێک قەبارەی هاوردەی کاڵای ئێرانی لە دوای (2003) هێدی هێدی زیادیکردووە لە ساڵی (2018) حەڤدە هێندی ساڵانی پێشتر زیادیکردووە کە بۆ هەر ساڵێک بڕی (17) بلیۆن دۆلار بۆ کڕینی کاڵا لە ئێران خەرجکراوە. راستییەکەی داتاکان لە یاری منداڵان دەچن.!
وڵاتێک دوای راگەیاندنی جەنگ دژی گەندەڵی لە ماوەی ساڵێکدا بەهای (90) ملیار دۆلار بۆ هاوردەکردنی شێلم و چەوەندەر خەرج بکات، چۆن دەتوانێت بەرەو کەنارێکی ئارام هەنگاو هەڵگرێ! سەیر لەوەدایە وەزیری کشتوکاڵ بە ئاشکرا رایگەیاند کە بازرگانەکانی کاڵای شێلم و چەوەندەر هەڕەشەی لادانی لێدەکەن لە وەزارەتەکەی.
بێگومان کە ئەو جۆرە داتاو ئەنجامگیرییە دەبینی دەزانی هۆکاری بەرزبوونەوەی رێژەی بێکاری لە عێراق چییەو دەچێتە گیرفانی چ وڵاتێک، بۆیە ئاساییە بە سیستەم کار لەسەر داخستنی کارگەکان لە عێراق بکەن. لە بەدواداچوونێکدا دەرکەوتووە کە هۆی بێ کاربوونی (630) هەزار فەرمانبەری کەرتی تایبەت دەگەڕێتەوە بۆ داخستنی زۆربەی کارگەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق. ئەو داخستنەش بەهۆی هاتنە ژوورەوەی کاڵای کۆمپانیاکانی ئێرانییەکانە بە نرخێکی کەم و کوالێتییەکی نزم، ئەمەش پشتڕاستی ئەم دەنگۆیانە دەکەنەوە کە ئێران بەمەبەست و سیستەم ئەو کەلوپەلانە بە هەرزان دەنێرێت تاوەکو کارگەکان ناچاری داخستن بکات و بەرهەمهێنانی بەرهەمی ناوخۆ پەک بخات، چونکە پلانی ئێران ئەوەیە لە ساڵی (2015) بڕی ناردنی بەرهەمەکانی بۆ عێراق بگەیێنێتە سەرووی (20) ملیار دۆلار!
کە ئەو داتایانەم دەخوێندەوە لێدوانێکی عەبدولستار مەجید، وەزیری کشتوکاڵی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستانم هاتەوە یاد کە بە راشکاوی رایگەیاند: لەکاتی قەدەخەکردنی هاوردەی بەروبوومی کشتوکاڵی ئێرانی حکومەتی ئێران گوشار دەکات بۆ ئەوەی رێگە چۆڵبکەن لە هاتنە ژوورەوەی کاڵاکانیان، بەڵام ئەوان داواکانیان قبووڵ ناکەن. ئەو داتاو رووداوانە دەمانگەیێنێتە ئەو ئەنجامگیرییەی کە وڵاتانی هەرێمی بۆ ساخکردنەوەی کاڵای کۆمپانیاکانیان و قازانج هەرەس بە دراوسێکانیان بێنن و بە پلان کاری لەسەر دەکەن!
بەرزبوونەوەی هاوردەکردنی کاڵاکان بەم هەڕەمەکی و گومانە بووەتە هۆی ئەوەی عێراق بۆ ساڵی (2017) لە ریزبەندی یەکەمی وڵاتان بێت لە سپیکردنەوەی پارە.
ئایا بەغدا دەتوانێت چاکسازی بکات؟
عیزەت تۆفیق، سەرۆکی دەستەی دەستپاکی رایگەیاند؛ تەنیا لە کەربەلا (270) پڕۆژەی وەهمی ونیوەناچڵ دەستی بەسەردا گیراوە، لە ساڵی (2019) هەموو ئەو پەڕاوانە دەخرێنە بەر نووکی نەشتەر. بەداخەوە ئەجەل رێگەی نەداو لە رووداوێکی هاتووچۆی گوماناوی لەنێو ئۆتۆمبێلەکەی خۆی بە مردوویی دۆزرایەوە! ئەو رووداوە زیاتر قسەکانی مەشعان جبووری ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەندامی لیژنەی دەستپاکی ئەو ئەنجوومەنە پشتڕاست دەکاتەوە کە بە ئاشکرا رایگەیاند؛ هیچ ئەندامێکی ئەو دەستەیە ناتوانێت بە دیاریکراوی هیچ کەیسێکی گەندەڵی بوورووژێنێ و زانیارییان لەسەر بدرکێنێت لە ترسی چارەنووسی گیانیان، چونکە گەندەڵەکان بەهێزترن و گەندەڵیش بووەتە کولتوور و شانازی!
نەک هەر ئەوە، بەڵکو حکومەتی فیدڕالی توانای ئاوەدانکردنەوەی تەنانەت رێگەوبانە سەرەکییەکانی شارە ئازادکراوەکانی ژێر دەستی داعشی نییە! کەچی بڕی پێویست بۆ ئاوەدانکردنەوەی شار و شارۆچکەکانی ژێر دەستی داعش بە بڕی 88 بیلیۆن دۆلار خەمڵێنراون، بەرهەمی ساڵانەی حکومەتی فیدراڵی دوو هێندەی ئەو بڕەیە، کەچی هیچیان بۆ ئەو ئاوەدانیە تەرخاننەکرد، نەک هەر ئەوە، بەڵکو هاوکارییەکی زۆر لە دەوڵەمەندە عەرەبەکانی غەیری عێراقی و هەندێکیش لە ئەمریکا کۆکرایەوە دووبارە نەخرانە خزمەتی ئەو ناوچانە.
بە گوێرەی توێژینەوەیەکی مەیدانی باوەڕپێکراو زیاتر لە (50%) بەشداربووانی توێژینەوەکە پێیانوایە لە عێراق گەندەڵی بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە، بەجۆرێک هەر هاووڵاتییەکی مەدەنی بۆ ڕاپەراندنی کارە ئاساییەکانی رۆژانەی ساڵانە پێویستە چوار جار رەشوە بدات!
چیڕۆکی پارێزگارێکی خوارووی عێراق راستیە تاڵەکان روونتر دەکاتەوە، لە کاتێکدا بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەکانی پارێزگاکەی داوای بەرتیلی لێدەکرێت لەلایەن بەڕێوەبەری نووسینگەی وەزیری پەیوەندیدار، ئازار بەخشتر ئەوەیە کە سکاڵاکەی تەنانەت لەلایەن خودی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران بێکەڵکە!
ئەنجامی خراپ بەکارهێنانی سامانی عێراق وایکرد ژمارەکان دڵخۆشکەر نەبن، هەر بۆیە ریزبەندی عێراق لە پلەبەندی ئیندێکسە نێودەوڵەتییەکان زۆر لە دواوەبوو، بەڵکو لە هەندێک پۆلێنکاری سێکتەری سەرەکی نەیتوانی دیواری هاتنە ژوورەوەی کێبڕکێکان ببڕێت و لە دەرەوەی پۆلێنکاری مایەوە وەکو سێکتەری خوێندن و بووژانەوەی ئابووری!
ئەنجامی پلەبەندییەکانی دیکەش خەمهێنن، بەجۆرێک ریزبەندی؛
⁃ 151 لە کۆی 152 وڵات لە پلەبەندی رێکخراوی تەندروستی جیهانی
⁃ 159 لە کۆی 163 وڵات بۆ ئاشتی جیهانی
⁃ 168 لە کۆی 180 وڵات بۆ ریزبەندی گەندەڵی، تەنانەت لە دوای 2003 بۆ هەندێک ساڵ بە حەوتەم گەندەڵترین وڵاتی دونیا هەژمار کراوە!
⁃ 143 لە نێوان 149 وڵات لە ریزبەندی بووژانەوەی وڵات
⁃ 74 لە کۆی 119 وڵات لە پلەبەندی برسێتی وڵاتان
⁃ 126 لە کۆی 156 وڵات لە پلەبەندی بەختەوەری
⁃ وڵاتینامەی عێراقی هاوبەش لەگەڵ وڵاتینامەی ئەفغانی بە خراپترین وڵاتینامە هەژمارکران لە جیهان
ئامارە فەرمییەکان بۆ ساڵی 2019 لەمەڕ بێکاری و کەمیی خزمەتگوزاری و هەژاریی گەیشتووەتە 22.5٪! لەهەمان کاتدا سەرژمێرییەکانی بانکی جیهانی (World Bank Statistics) ئاماژە بەوە دەکەن کە هەژاریی لە عێراق بەم شێوەیە؛
٪41 لە ناوچە ئازادکراوەکانی ژێردەستی داعش
٪30 لە باشووری عێراق
٪23 لە ناوەڕاستی عێراق
٪12.5 لە کوردستان
بە گوێرەی داتاکانی سندووقی ئابووری نێودەوڵەتی (IMF) بۆ ساڵی 2018 ڕێژەی بێکاری لە عێراق 40٪ی تێپەڕاند، کە دەکاتە 14.8 ملیۆن هاووڵاتی! چیڕۆکی داخستنی کارگەکان و سپیکردنەوەی پارە لە وڵاتانی دەرەوەی عێراق و نەبوونی ئاسایش دەتوانێت لێکدانەوەی بەرزی رێژەی بێکاری لە ناوەڕاست و باشووری عێراق بکات، جگە لەمەش ئەگەری بنەبڕکردنی تیرۆریش ئەستەمتر دەکات!
کێ لە عێراق شۆفێرە؛ مافیا یاخود یاسا؟
عێراق تەواو کەوتووەتە دەستی مافیاکان، لە روواڵەتدا حکومەت دەسەڵاتدارە، کەچی لە واقیعدا مافیاکان، بازرگانی ماددەهۆشبەرەکان بەنموونە!
لەساڵی 1996 تەنیا دوو کەیسی مامەڵەکردن بە ماددە هۆشبەرەکان تۆمارکران. کەمیی حاڵەتەکان جگە لە رێوشوێنی پێویست بەهۆی قورسی سزای یاسایی بابای مامەڵەکاربوو لە یاسای سزادانی عێراقی. بەداخەوە، بەگوێرەی راپۆرتێکی رێکخراوی جیهانی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە هەر (10) نەخۆش لە نەخۆشخانەی ئیبن رووشد بۆ نەخۆشیە دەروونییەکان (3) کەسیان ئالوودەی ماددە هۆشبەرەکانن، تەمەنیشیان لەنێوان (17-30) ساڵ دەبێت، تەنانەت سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە لە هەر سێ سەربازێک لە عێراق یەکێکیان ماددەی هۆشبەر بەکاردێنێت. هۆکاری زیادبوونی بەکاربەرانی ماددەی هۆشبەریش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئاسانکارییە یاساییەی کە سزای بازرگانانی ئەو ماددانەی زۆر سووک کرد! لە ساڵی (2011) یاسای سزادانی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان سووککرا بۆ شەش مانگ زیندانی لە کاتێکدا سزای بازرگانیکردنی بە ماددەی هۆشبەر لە پێش (2003) تاوەکو زیندانی هەتاهەتای و لەسێدارەدان بوو، ئەوە جگە لە دەستبەسەرداگرتنی هەموو ماڵ و موڵکی بازرگانەکە!
ئاوی شیرین، مەترسییە خەمناکەکە!
لە هاوینی (2018) زیاتر لە (118000) هاووڵاتی لە پارێزگای بەسرە لە نەخۆشخانە خەوێنران بەهۆی دەرهاویشتە خراپەکانی کواڵێتی ئاوی خواردنەوە، چونکە تاوەکو ئێستاش حکومەتی عێراق نەیتوانیوە ئاوی شیرین دابین بکات بۆ هاووڵاتیانی، ژیانی نزیکەی (3) ملیۆن هاووڵاتی پارێزگای بەسرە لە مەترسیدایەو تەنیا بۆ ساڵی (2018) رێکخراوی یونسێف (300) ملیۆن لیتر ئاوی بەسەر (120000) خێزان دابەشکردووە بۆ دەربازبوون لە دەرهاویشتەکانی ئاوی ناتەندروست.
بە گوێرەی دەستەی دەستپاکی عێراق ژمارەی پڕۆژە وەهمی و وەستاوەکان لە پارێزگاکان بەمشێوەیەن؛ بەغدا 700 پڕۆژە، بەسرە 233 پڕۆژە، بابل 262 پڕۆژە، کەربەلا 274 پڕۆژە، نەجەف 143 پڕۆژە، ئەنبار 746 پڕۆژە. هەروەک باسمان کرد کەیسەکانی ئەو پڕۆژانەش ناتوانرێت ساخ بکرێنەوە، هەر کەسێکیش هەوڵبدات بە دەردی سەرۆکی دەستەی دەستپاکی دەچێت!
بۆ ناپرسین بۆچی عێراق ئامادە نییە سوود لە غازی سعودی ببینێت لە کاتێکدا بە نرخێکی کەمتر لە نیوەی ئەو نرخەیە کە لە ئێران دەیکڕێت؟ وەڵامەکەی روونە کە بڕیاری ئەو فایلانە لەدەست خۆی نییە! وڵاتێک بڕیارەکەی لەدەست خۆی نەبێت لە کێ دەتوانێت چاکسازی بکات، ئاخر چاکسازی خۆی لە خۆیدا رێگریکردنە لەو پارە ناردنە دەوەوەی وڵاتانی دەوروبەر!
ئایا کوردستان شامی شەریفە؟
بێگومان نەخێر! پێش (2003) ژمارەی فەرمانبەران لە عێراق لە (850) هەزار تێپەر نەدەبوو، کەچی ئێستا سێ ملیۆن مووچەخۆر وسێ ملیۆن و 300 هەزار خانەنشینی هەیە، لە کوردستانیش نزیکەی هەمان مووچەخۆری هەیە!
خێرایی دامەزراندنی فەرمانبەران هۆکارێکی سەرەکی گوشاری سەر بودجەی حکومەتی عێراقە، بەڵام ئەگەر جارێک بۆ حکومەتی عێراق گومان بێت، بۆ هەرێمی کوردستان زیاتر! ئاخر عێراق لە کۆی 38 ملیۆن کەس نزیکەی تەنیا (7) ملیۆن فەرمانبەری (لەگەڵ خانەنشینکراوەکانیش) هەیە، کەچی کوردستان لە نزیەکەی 6 ملیۆن کەس نزیکەی ملیۆنێک و 300 هەزار فەرمانبەری هەیە، نەک هاوڕێژە نین، بەڵکو زۆر دووریشن!
پەڕاوی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خاڵی لاوازی هەرێمی کوردستانە، چونکە؛
١- ژمارەی فەرمانبەرانی زۆرە
٢- ژمارەی دووبارە هەتا پێنجبارەی تێدایە
٣- ژمارەیەکی زۆر پلە تایبەتن و مووچەی بەرز وەردەگرن
٤- هەندێک ناونیشانی تێدایە لە واقیعدا نین
ئەو گەندەڵیە چەندین سەرئێشەی بۆ هەرێمی کوردستان دروستکردووە، لەوانە؛
١- دامەزراندنی ئەو ژمارە زۆرە لە کێبڕکێی پارتی و یەکێتی بووە هۆی بەرەوپاشچوونێکی بەرچاوی کەرتی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە هەرێمی کوردستان
٢- بارگرانی بەسەر فەرمانبەرە راستەقینەکان
٣- بوونی ژمارەیەک ناونیشانی وەهمی بۆ فەرمانبەران وەک فەرمانبەری بۆشایی ئاسمان!
٤- دابەزینی هەرێمی کوردستان لە رانکی (CPI).
تەنیا کەیسی مووچەخۆران تاکە گەندەڵی نییە لە کوردستان، هەموو تاکێکی کوردستان ئەو راستیە دەزانێت و خەڵکێکی زۆریش تەنانەت لە حیزبە دەسەڵاتدارەکان کاریان لەسەر ئەو کەیسە کردووە، ئەنجامی دەستەی دەستپاکی کوردستان هەموو شتێک لەو رووەوە ئاشکراکرد، من نامەوێ بچمە سەر ئەو داتایانە، چونکە خەڵکی کوردستان ئاشنایە بە داتاکانی گەندەڵی لە کوردستان، بەڵام ئاشنا نییە بە داتاکانی گەندەڵی عێراقی مەزهەبی و تائیفی و شۆڤینی. قەبارەی گەندەڵیەکانی عێراق لەگەڵ کوردستان بەراوردناکرێن و عێراق داهاتی زیاترەو بواری گەندەڵیکردنی زیاترە، ئەوە جگە لەوەی ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێزیش لە کوردستان هەیە!
راپۆرتی (Transparency International) کە ساڵی 2018 نوێکراوەتەوە بە راشکاوی نووسیویەتی؛ ئاستی گەندەڵی لە کوردستان هەرچەندە کەمترە بە بەراورد لەگەڵ عێراق، بەڵام بەرزترە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر. ڕاپۆرتەکە بەڕوونی ئاڵنگارییەکانی بەغدا دەردەخات لەمەڕ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی زیاتر بە بەراورد بە کوردستان، هۆکارەکەشی بۆ فراوانی تەشەنەکردنی گەندەڵی لە هەموو جومگەکان و بەربەستە سیاسی و ئەمنی و بەرەڵایی ئیداری بەردەم چارەسەرییەکەی دەگەڕێنێتەوە! بەڵام ئەوە هیچ کات پاساو نییە بۆ ئەوەی کۆتا ئامانجی هەرێمی کوردستان ئەوەبێت چەند پلەیەک لە پێش عێراق بێت، بەڵکو دەبێ باشترین وڵاتانی دونیا قدوەی هەرێمی کوردستان بن.
ئایا مووچەبڕین یاساییە؟
زۆربەی ئەندام پەرلەمانە کوردەکان لە بەغدا (بەبوونی تێبینییان لەسەر مامەڵەی حکومەتی هەرێمی کوردستان) کۆکن کە راستە لیستی مووچەخۆران کێشەیە و پاک نییە، بەڵام دەستبردن بۆ بڕینی مووچەی فەرمانبەران نایاساییە، پێچەوانەی یاسای (10) ی بودجەی دارایی عێراقە بۆ ساڵی (2019) بە هەردوو بڕگەی یەک و دوو بە هەر چوار بڕگەکانیەوە.
بۆچی دەست بۆ مووچەی فەرمانبەران دەبرێت؟
حکومەتی کوردستان خۆی دان بەوەدا دەنێت کە لیستی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان پێویستی بە چاکسازی هەیەو ئیشی لەسەر دەکرێت، بەغداش هەر ئەو ساڵ نییە ئەو راستیە دەزانێت، لە یاسای بودجەی دارایی بۆ ساڵی 2019 سەرباری تێبینییەکانیان لەسەر لیستی مووچەخۆران لەگەڵ حکومەتی هەرێم رێککەتوون، کەچی دووبارە دەست بۆ ئەو کارتە دەبەن! بە تێڕوانینی من هۆکارەکان ئەمانەی خوارەوەن؛
١- خۆ ئامادەکردنە بۆ دەرهاویشتەکانی پۆست کۆڕۆنا. دابەزینی نرخی نەوت و ئەگەری هاوردەنەکردنی پێداویستیە خۆراکییەکان بەهۆی نەبوونیان لە داهاتوودا عێراق تووشی قەیرانێکی سەخت دەکاتەوە، لە کاتێکدا خۆپێشاندەران هێشتا ئارەقەی خۆپیشاندانیان نەسڕێتەوە. ئەم ئەگەرە ئەرکی سەرانی حکومەتی ئیتیحادی زەحمەت دەکات و لە ئێستادا پێویستیان بە مانۆڕێکی ناڕەزایی هەیە، هیچ نەبێ بە عێراقییەکان بڵێن؛ بڕوانن چۆن بەرگری لە مافەکانتان دەکەین!
٢- کارتێکی گوشاری سیاسییە. بە بڕوای هەندێک چاودێران ئەو یاریە ئێرانییە لە پاڵەوە کارتێکی گوشارە تاوەکو چۆک بە هەرێمی کوردستان دابدات چیدی پشتیوانی مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق نەکات، فڕۆکەخانەی هەریر و سیستەمی پاتریۆت ئێران چیدی هەراسان نەکەن!
٣- لە ساڵانی (2003-2015) زیاتر لە (35000) هاووڵاتی سڤیل لە عێراق کوژارون، کە بووە هۆی پاڵفتەکردن و کۆچکردنی زۆرینەی خاوەن بڕوانامە و دەوڵەمەندەکانیان بۆ کوردستان و دەرەوەی عێراق، لە کاتێکدا لەهەمان ماوەدا کوردستان پێشڤەچوونێکی عیمرانی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و لەهەرسێ پارێزگاکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاسایش بەرقەرار بوو و بووە هۆی کەمەندکێشی سەرمایەیەکی زۆری بیانی و فەراهەمهێنانی هەلی کار تاوەکوکو ساڵی (2015)، هەر بۆیە بە گوێرەی ئامارەکانی “بانکی نێودەوڵەتی” کوردستان کەمترین رێژەی بێکاری تۆمارکرد لە عێراق کە (12.5) یە، لە کاتێکدا باشترین حاڵەت ناوەڕاستی عێراقە کە بریتییە لە 23٪! هەواڵی ئەو جیاوازیە لەگەڵ جیاوازی ئاو و کارەبا و تەواوی خزمەتگوزارییەکانی دیکە لە کوردستان هەن (سەرباری کەموکوڕییەکانی) و لە عێراق نین دەگوازرێنەوە بۆ هاووڵاتیانی ناوەڕاست و باشووری عێراق لە رێگەی راگەیاندنەکان و ئەو هاووڵاتی و فەرمانبەرە عێراقیانەی لە کوردستان ژیان دەبەنە سەر. ئەو راستیە زیاتر لە زاری زۆر خەڵکەوە باس دەکرێت لەوانە لە (دیداری مێری، ئایندەی عێراق و کوردستان دوای رووداوەکانی ئۆکتۆبەر). سالار مەحموود ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان و راوێژکاری ئێستای سەرۆککۆماری عێراق ئەو جیاوازیەی زۆر بەجوانی خستە ڕوو. حکومەتی عێراق بە بڕینی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان و مووچەی فەرمانبەرانی دووبارە یارییەک بەو هاوکێشەیە دەکات، بەڵکو لە بەرژەوەندی خۆی شتێک بە شتێک بکات!
٤- دەگوترێت بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان جارێکی دی بژاردەیەکی باشی حکومەتی فیدڕالیە بۆ لەبیربردنەوەی کێشە سەرەکییەکانی وەکو مادەی 140 و کەرکووک و پارێزگای هەڵەبجەو چەندین کێشەی سەرەکی دیکە. ورووژاندنی مووچەی فەرمانبەران گوشارێکی بەهێزە تاوەکو بابەتە سەرەکییەکانی دیکە نەخرێنە سەر مێزی گفتوگۆ!
٥- دروستکردنی کێشەیەکە تاوەکو سۆزی هاووڵاتیانی عێراقی پێ رابکێشێت بەوەی حکومەتی عێراق دوژمنی هەیە و ئێستا کاتی گوشاری ناوخۆیی نییە، هەروەکو سیاسییەکانی عێراق حکومەتی کوردستانیان بە فرۆشتنی نەوت بە ئیسرائیل تۆمەتبار دەکرد تاوەکو سۆزی هاووڵاتیان بۆلای خۆیان رابکێشن.
٦- هەرچەندە بەغدا لە هەولێر گەندەڵتر بێت، دواجار هەر بەغدایە توانای لێپێچینەوەی هەیە لەگەڵ هەولێر، بەغدا سەنتەرە و دەسەڵاتەکان لەوێوە هەڵدەقوڵێن.
چارەسەر چییە؟
عەرەب دەڵێن؛ فاقد الشئ لایعطی! عێراق خۆی وڵاتێکی داڕماوی گەندەڵی بێکەڵکە، خاڵی بەهێزی ئەوەیە کە دەوڵەتەو لە ڕووی یاسایی و نێوەدەوڵەتیەوە پشتیوانیی دەکرێت و دەتوانێت هەندێک چالاکی هەبێت و هەرێمی کوردستان ناتوانێت، ئەگەرنا هیچ خاڵێکی ئیجابی نیە! دابینکردنی مووچەی 3 ملیۆن فەرمانبەر لە کۆی 38 ملیۆن سەر لە عێراق هونەر نییە، لە کاتێکدا دووەم وڵاتە لە بەرهەمهێنانی نەوت. کەواتە باشترین بژارە بۆ هەرێمی کوردستان پشتبەخۆبەستنیەتی، بەهیچ شێوەیەکیش بیر لە رادەستکردنەوەی هەموو پڕۆژەی ئابووری سەربەخۆ نەکات، بەڵکو دەتوانین بڵێین چارەسەر لەم خاڵانەدا دەبینرێت؛
یەکەم: تۆکمەکردنی ریزەکان لە ناوخۆدا. بە رای من ئەو خاڵە زیاتر بە پارتی و یەکێتی دێتەدی. پێویستە هەردوولا خاڵە ناکۆکان وەلانێن و لەپێناو بەرژەوەندی گشتی پێکەوە بەجیددی مل بدەنە بەر باری لاری هەرێمی کوردستان، هەردووکیان!
دووەم: تەواوکردنی پڕۆژەی چاکسازی لە واقیعدا.
لە زانستی ئیدارەدانی کرایسس (Crisis Management) یەکێک لە هونەرەکان هەڵگەڕانەوەی تاوڵەیە لەبەرژەوەندی خۆت، حکومەتی هەرێمی کوردستان تاوەکو ئێستا نەیتوانیوە چاکسازی لە لیستی مووچەی فەرمانبەران تەواوبکات، بەمەش خەڵکێکی زۆری لەخۆی تۆراندووە بەهۆی سوودمەندبوونی بەشێکی کەم، بۆیە دەکرێ ئەو گوشارەی بەغدا لە بەرژەوندیی پڕۆژەی چاکسازی بەکاربێنێت و خشتی کۆتایی چاکسازییەکە دابنێت. ئەوکات هەم لیستێکی راستی مووچەخۆران دەنێرێت بۆ بەغدا، هەم هاووڵاتیانیشی لەگەڵ خۆی ئاشت دەکاتەوە!
سێیەم: چەسپاندنی شەفافیەتێکی تەواوی فیعلی لە داهاتی کوردستان و رازیکردنی زۆرترین هاووڵاتی و لایەن و دەزگا و رێکخراوەکان و خەرجکردنی بە دادپەروەری.
چوارەم: کارکردن لەسەر هاندانی بەرهەمی ناوخۆ لە کەرتەکانی؛ پیشەسازی، کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و ئەو کەرتانەی کە لە کوردستان جێی ئومێدن. هاندانی کەرتی گەشتیاریی وەکو یەکێک لە سەرچاوەکانی داهات بەتایبەت بۆ ئەو ساڵ، هەلێکی باشە بۆ گەشتیارانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، چونکە زۆربەیان رەنگە نەتوانن گەشت بۆ دەرەوەی وڵات بکەن.
ئەنجام
دەزانم بەهۆی کێشەی نەدان و دواکەوتنی مووچە، خەڵکی دڵیان پڕەو چاو لە جێگرەوەیەک دەگێڕن، بەڵام ناشکرێ پشت بە بژاردەیەکی مرداربوو ببەستین. حکومەتی عێراقی فیدراڵ وەکو جەستەیەکی نەخۆشە، توانای نییە لەسەر پێی خۆی بووەستێ، بۆیە نابێ بۆ هەرێمی کوردستان جێی ئومێد، بەڵکو دەبێ موداراتی بکرێت و بەهەموو شێوەیەک پشت بە خۆمان ببەستین. هاووڵاتیان دەبێ ئەوە روونتر ببینن کە حکومەتی عێراق لە دوای سعودیە دووەم دەوڵەتی بەرهەمهێنی نەوتە، کەچی لەماوەی (17) ساڵی رابردوو نەیتوانیوە هیچ پرۆژەیەکی ستراتیژی خزمەتگوزاری ئەنجامبدات، بە پێچەوانەوە بەردەوام بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە. دابینکردنی مووچەی فەرمانبەران هونەر نییە کە نەتوانێت کارەبا و ئاو و ئاسایش و خۆراک و تەندروستییان پێشکەش بکات.
سەرچاوەکان
The Iraqi economy between corruption and politics. Researcher Shatha Khalil, Translated by: mudhaffar al-kusairi.2020. Rawabet Center for research and strategic studies.
Corruption perceptions index 2019. Transparency International.
Iraq: overview of corruption and anti-corruption. 2013. Anti-corruption Resource Center.
Kurdistan region of Iraq: overview of corruption and anti-corruption 2013. Anti-corruption Resource Center.
Iraq: overview of corruption and anti-corruption. 2015. Anti-corruption Resource Center.
Kurdistan region of Iraq: overview of corruption and anti-corruption 2015. Anti-corruption Resource Center.
The Legatum prosperity index, 2019.
Global Hunger Index by Severity, 2019.
Corruption and Integrity in Iraq’s Public Sector.United Nations Iraq. 2020.
Iraq’s water and sanitation crisis adds to dangers faced by children and families. Ban Dhayi, 2003. Unicef-Iraq.
Basra is Thirsty, Iraq’s Failure to Manage the Water Crisis. 2019. Human Rights Watch.
هدر عشرات المليارات شهريًا.. كم عدد "الموظفين الفضائيين" في كردستان؟٢٠١٩. الترا عراق.
تقرير دولي يصنف العراق كأخطر دولة في تبييض الأموال. ٢٠١٧. المعلومة.
كارثة العراق: ستة ملايين موظف عام يعملون 10 دقائق یومیا. أيسر جبار . رصیف ٢٢.
الفساد في العراق.. معلومات وأسماء ووثائق تكشفها "الحرة". معن الجيزاني- واشنطن،٢٠٢٠. Alhurra.com.
الفساد في العراق.. حقائق وأرقام. ٢٠١٨.Alhurra.com.
وزير المالية: عدد الموظفين والمتقاعدين بلغ 6.5 مليون. ٢٠١٩. Alamadapaper.net
20 قصة فساد.. كيف ضاعت 500 مليار دولار في العراق؟ أحمد هادي. عراق ULTRA.
ملفات "الفساد" في العراق.. الأرقام والأسباب. ٢٠١٩.skynewsarabia.com.
بەرنامەی (شیفرة) لە کەناڵی (العربی)، بابەتی (العراق.. سنوات الفساد).
بەرنامەی (من بغداد) لە کەناڵی (التغیر) لەگەڵ ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران (رحیم الدراجی)، ٢٠١٩.
بەرنامەی (من بغداد) لە کەناڵی (التغیر) لەگەڵ ئەندامی سەربەخۆی ئەنجومەنی نوێنەران (کاظم الصیادی)، ٢٠١٨.
بەرنامەی (من بغداد) لە کەناڵی (التغیر) لەگەڵ وەزیری کشتوکاڵی عێراق (صالح الحسنی)، ٢٠٢٠.
بەرنامەی (الحرة تتحری) بە ناوی (الفساد الدینی فی العراق) لە کەناڵی ئاسمانی (الحرة).
بەرنامەی (الحرة تتحری) بە ناوی (حقیقة التبادل التجاری بین العراق وایران) لە کەناڵی ئاسمانی (الحرة).
بەرنامەی (الحرة تتحری) بە ناوی (ایران وشبكة غسيل الأموال فی العراق. ) لە کەناڵی ئاسمانی (الحرة).
راپۆرتی (الکهرباء.. أکبر فساد فی تاریخ العراق) لە تۆڕی میدیایی (INP PLUS)، ٢٠١٦.
راپۆرتی (طبقات الفساد فی العراق) لە تۆڕی میدیای ( الجزیرة بلس)، ٢٠١٦.
راپۆرتی ( هكذا تضغط إيران على العراق!) لە کەناڵی ( العربیة)، ٢٠١٦.
چاوپێکەوتنی د. ئەحمەد سەفار-بریاردەری لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو.
کۆنگرەی رۆژنامەوانی (د.غالب محەممەد و سەرکەوت شەمسەدین) ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق-نووسینگەی سلێمانی.
بەشداریکردنێکی سالار مەحموود ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان لە (دیداری مێری، ئایندەی عیراق و کوردستان دوای روداوەکانی ئۆکتۆبەر).
دیدارێکی د. موسەننا ئەمین ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لەگەڵ (Suli time).
ڕاپۆرتی (المخدرات فی العراق بالارقام) لە تۆڕی میدیایی (INP PLUS)، ٢٠١٦.
راپۆرتی (هكذا تحول العراق من بلد زراعي إلى مستهلك) لە تۆڕی میدیایی (INP PLUS)، ٢٠١٦.
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق