بە خۆپیشاندانێك سەرۆكی حكومەت دەستی لەكار كێشایەوە‌

خۆپیشاندانێكی كرێكاران لەكەركوك ( 1946) پارێزگاری شارەكەی گۆڕی و وەزیری ناوخۆ و سەرۆكی حكومەتی ناچار بەدەست لەكاركێشانەوەكرد ،سەفیری بەریتانیا  ڕێگربوو لەوەی تۆمەتبارانی رووداوەكە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت

هەرچەندە خۆپیشاندانی گاورباغی لەسەرەتادا هۆیەكانی ئابوری بوون، بەڵام بەهۆی گۆڕانی ئاراستەی رووداوەكانو ئەو كوشتارەی روویدا، حزبە سیاسیەكانی هەموو خستە بەرەی دژایەتی كردنی حكومەتەكەی ئەرشەد ئەلعومەری و فشارێكی سیاسی جەماوەری گەورەشی بۆ دروست كردبوو.لەدەرئەنجامداسەرۆكی حكومەتیش هیچ ڕێگایەكی لەبەردەم نەما تەنها دەست لەكاركێشانەوەی خۆی ڕابگەیەنێت.بەڵام سەفیری بەڕیتانیاش ڕێگربو لە لێپرسینەوەی تۆمەتبارانی ڕووداوەكە.

هۆكاری مانگرتنەكەی گاورباغی چی بوو؟
ئەرشەد ئەلعومەری، كەسایەتیەكی هەڵچوو بوو، لەسەرەتای مانگی حوزەیرانی 1946 ئەركی پێكهێنانی حكومەتی پێ سپێردرا و ئەو حكومەتەی ڕاگەیاند. لەبەیاننامەی ڕاگەیاندنی حكومەت واهاتبوو كە ئامانجی كاركردنە لە پێناو بەرژوەندی گشتی. ئەم حكومەتە هەر لەسەرەتاوە ڕووبەڕوی ڕەخنە و ناڕەزایی حزبە سیاسیەكان بۆوە، هەر لەساڵی یەكەمی حكومەتەكەیدا زنجیرەیەك مانگرتن و خۆپیشاندانی جەماوەری دەستی پێكرد، بەڵام گەورەترین مانگرتن و ناڕەزایی لەشاری كەركوك لەلایەن كرێكارەكانی كۆمپانیای نەوتی عێراق روویدا.

رووداوەكە لەوەوە دەستی پێكرد كە كرێكارانی كۆمپانیای نەوتی عێراق لەشاری كەركوك بەمەبەستی چاككردنی بارودۆخی ژیان و گوزەرانیان و بەدەست هێنانی چەند مافێكی سەندیكایی، لەسەرەتای مانگی حوزەیران (1946) یاداشتێكیان بۆ بەڕێوەبەرایەتی كۆمپانیاكە بەرزكردەوە، كەچەند داواكارییەكی لەخۆ گرتبوو.

بانگەوازەكانیان لەم چەند خاڵەدا چڕ كردبۆوە كە هەر هەموو لەبەرژەوەندی كرێكارانی كۆمپانیای نەوتی كەركوك بوون:
1-     داواكردن بۆ دەركردنی ناسنامەی (زەمانی كۆمەڵایەتی) بۆ كرێكارەكانی كۆمپانیای نەوتی كەركوك، واتا دابینكردنی بیمەی سەرژیان بۆ خۆیان و خێزانیان لەكاتی بێكاری و پیری و نەخۆشیدا.
2-     باران بارین پەیوەندی بەبڕینی پارەی كرێكارانەوە نەبێت، چونكە ئەو ڕۆژەی باران بباریایە كرێكار ئیشیان نەدەكرد، بەڵام بەرامبەر ئەمە كرێكاری كۆمپانیا زەرەرمەند دەبوو ئەویش بڕینی پارەی ئەو ڕۆژە.
3-     بەكارهێنانی دەست كێش و شەپقە بۆ ئیش.
4-     بەكار هێنان وبەخشینی جلوبەرگی ئیش و پێڵاو بۆ كرێكارەكان.
5-     كردنەوەی چێشتخانەو دانی خواردن بەنرخێكی هەرزان بۆ كرێكاران.
6-     داواكردنی سێ دینار لەجیاتی كرێی هاتوچۆ بۆ كرێكارەكانی كۆمپانیا.
7-     داواكردنی سێ دینار لەجیاتی كرێی خانوو.
8-     مانگی چوار تەنەكە نەوت بدرێ بەكرێكارەكانی كۆمپانیا.
9-     دەركردنی كرێكار بەكەیفی كۆمپانیا نەبێت، كە بیانەوێت هەركات بە ئارەزووی خۆیان دەریان بكەن.

سەرەتا كۆمپانیای نەوت بایەخی بە داواكاری كرێكاران نەدا
ڕۆژی 8ی حوزەیرانی ساڵی 1946، بەڕێوەبەرایەتی كۆمپانیای نەوت نوسراوێكی لەشێوەی ئاگاداركردنەوەو هەڕەشەئامێزی ئاڕاستەكرا، كە واژووی دەستەیەك لەنوێنەرانی كرێكاران لەسەربو. هەڕەشەی ئەوەی تێدابو كە، ئەگەر داواكاریەكانیان جێبەجێ نەكرێت، ئەوا پەنا دەبەنە بەر مانگرتنی گشتی.
وەك دەردەكەوێ، كە بەڕێوەبەرایەتی كۆمپانیای نەوت لەشاری كەركوك بایەخی بەو داواكارییانە نەداوە كە كرێكاران بەرزیان كردۆتەوە، بۆیە كرێكاران بەرامبەر هەڵوێستی كۆمپانیاكە زیاتر ناڕازی بون و سووربون لەسەر ئەو ئەو داواكارییانەی كە خستویانەتە ڕوو، هەروەها درێژەدان بە مانگرتنەكەیان تا ئەو داواكاریانە دێتەدی. ئەوەی لەم ڕووەوە زیاتر هانیدان سەركەوتنی كرێكارانی شارەكانی (حەیفا) لە فەڵەستین و (عەبادان) لەكەنداو بوو، كە داواكارییەكانیان لەلایەن كۆمپانیا نەوتیەكانەوە جێبەجێ كرا.

خۆپیشاندانەكە هەموو نەتەوەكانی كەركوكی كۆكردەوە
رۆژی  4ی تەمموزی 1946، لەسەعات نۆو نیوی سەر لەبەیانی خۆپیشاندانێكی گەورە سازكرا كە سەدان كرێكاری لەخۆ دەگرت، لافیتەیان بەكوردی و عەرەبی و توركمانی و ئاسوری نووسیبوو،  بەخۆپیشاندان چوونە نێو بازاڕی كەركوك و تا وای لێهات گەلێك خەڵك لەناو بازاڕ هاتنە ناو خۆپیشاندانەكە.
كرێكارەكان دەستیان لەكار هەڵگرت و بڕیاری مانگرتنیانداو، كرێكارەكانیان ریز كرد بە چوار ریز و خۆپیشاندانێكی گەورەیان ساز كرد. كرێكاران ئێوارانی هەموو رۆژێك وەك بەرنامە، لەناو باخەكانی گاورباغی كۆ دەبوونەوەو وتاریان بۆ دەخوێنرایەوە. گاورباغی شوێنێكی باغ و بێستان و پڕ لە دار زەیتون بوو، دەكەوێتە باشوری گەڕەكی قۆریە بەرامبەر بە سەربازگەی كەی وەن- K1 لەكەركوك.

لەبەر زۆری خەڵك  لەو شوێنەدا ئاو ماستاو و چایان دەفرۆشت. ئەو ماڵانەش مناڵەكان دەهاتنە نێو خۆپیشاندەرانەكەوە گوێیان لە دروشم و وتارەكان دەگرت. خۆپیشاندانەكە رۆژی 3ی تەمموزی 1946 دەستی پێكرد و لە16ی تەموزدا كۆتایی هات.

كاكڵەی باسی ئەو ڕۆژانەش دژ بە سیاسەتی كۆمپانیای نەوت و حكومەتەكەی ئەرشەد ئەلعومەری بو. ئەو وتارانە بەزمانەكانی عەرەبی و كوردی، توركمانی، سریانی دەخوێنرانەوە.

 ئەوەی توێژینەوەكان بۆی دەچن دەربارەی ئەم رووداوە، سرووشتە چینایەتی و نیشتیمانیەكەیەتی هەروەها رێكو پێكی رێكخستنی و راستی دروشم و داخوازییەكانی بوو، ئەمە سەرباری ئەوەش، رووداوەكە تاقیكردنەوەیەكی گەورەش بوو بۆ سەلماندنی برایەتی نێوان كرێكارانی هەموو نەتەوەكان بە كوردو توركمان و عەرەب و مەسیحیەكان.

حزبی شیوعی لەپشت داوای خۆپیشاندەرانەوە بوو
ئەوەی روون بوو ئەم خۆپیشاندانەی كرێكاران حیزبی شیوعی پێ هەڵسابوو، كاریگەری بەسەر كرێكارانەوە هەبوو و هانی دەدان بۆ بەردەوام بوون لەسەر داواكارییەكانیان. داواشی دەكرد دەبێت داخوازییەكانی كرێكاران جێبەجێ بكرێت و مافی ئەوەیان بدرێتێ كە سەندیكای تایبەت بە خۆیان هەبێت. هەریەك لە حەنا یوسف كە خەڵكی شەقڵاوە بوو، لەگەڵ ئەبو حیكەمەت  ئەمانە دەستیان هەبوو لەدەركردنی تەوجیهات و ڕێنمایی بۆسازدانی خۆپیشاندان. حەنا یوسف باوكی قەشەی شەقڵاوە بوو، ئەبو حیكمەت یش گەیشتە لیژنەی مەركەزی حیزبی شیوعی.

بەڵێندان بە كرێكاران هیچی لێ سەوز نەبوو
نوێنەری كرێكاران گەیشتە لای موتەسەریف و جارێكی دیكە داواكاری كرێكارانی خستەڕوو، بەڵام وەك دەردەكەوێت موتەسەریف هیچی پێ نەبوو، هەروەها هیچ وەڵامێكی كۆتایی كۆمپانیای نەوتی كەركوكی پێ نەگەیشتبوو، چونكە دەسەڵاتی حەقیقی لەكەركوك بەدەستی كۆمپانیای نەوت بوو كە سەر بەئینگلیزەكان بوو. بۆیە هەوڵیدا كرێكاران رازی بكات و بڵاوەیان پێ بكات.

مانگرتنەكە درێژەی كێشا، گفتوگۆكانیش گەیشتە بنبەست، هەر لەوماوەیەدا، ئەم رووداوە سەرنجی حزبە سیاسییەكانی راكێشاو هەریەكە كەوتنە دەركردنی بەیاننامەی پشتگیری ورەخنەگرتن لەحكومەت.


هەوڵەكانی كۆمپانیای نەوت و حكومەت بۆ كۆتایی هێنان بە خۆپیشاندانەكە
بەڕێوەبەری كۆمپانیای نەوت لەكەركوك بۆ ڕێگرتن لەپەرەسەندنی خۆپیشاندانەكە، كەوتە پێدانی چەندین بەڵێن بە كرێكاران، بەڵام هیچی نەهاتەدی.
كاتێ كۆمپانیای نەوت نەیتوانی بڵاوە بە مانگرتووەكان بكات و بیانگەڕێنێتەوە بۆ سەر ئیشەكانیان لەلایەكەوە بە هەڕەشەكردن و بەڵێن پێدان، لەلایەكی دیكەوە بە دروست كردنی ناكۆكی و دووبەرەكی لەنێوانیاندا هەوڵیدا بۆ كۆتایی هێنان بە خۆپیشاندانی كرێكارە نارازییەكان.بەڵام كرێكاران یەكگرتووبون و سوربوون لەسەر داواكانیان.

بەهۆی خۆپیشاندانەكەوە موتەسریفی كەركوك لادرا
حكومەتی عێراقبەتایبەتی سەرۆك وەزیران بۆ كۆتایی هێنانە بە خۆپێشاندانەكە بڕیاری گۆڕینی موتەسەریفی لیوای كەركوك دەركردو لەجێگای –ئەمین خالس- وەك موتەسەریف –حەسەن فەهمی- دیاریكرا.
موتەسەریفی نوێ لەیەكەم بەیاننامەی، پاش دەست بەكاربوونی لە10ی تەمموز، ڕایگەیاند كە كۆمپانیای نەوت ئامادەیە داواكاریەكانی كرێكاران، جێبەجێ بكات. بەم شێوەیەی خوارەوە:

1-زیاد كردنی دەرماڵەی گوزەرانی كرێكاران
2-پێدانی موچە و ڕۆژانە بۆ كارێكی زیاتر لەكاتی یاسایی
3- دابەشكردنی نەوت بەسەر كرێكاران بەنرخێكی تایبەت
4- پێدانی جل و بەرگی كاركردن
5-پێدانی مۆڵەتی لێخوڕین
6- پێدانی ڕۆژانە و موچەی نەخۆشی و ڕۆژانی پشوودان.
7- پێدانی كرێی هاتوچۆ بۆ بەغدا بۆهەر دوو سەر لەكاتی پشوودانی ساڵانە.
8- فراوانكردنی نەخۆشخانەی كرێكاران.

داوایان دەكرد ڕۆژانەی ڕۆژانی مانگرتنەكەشیان پێ بدرێت
لەكۆتاییدا داوا لەكرێكاران كرا كە بگەڕێنەوە سەركارەكانی خۆیان، بەڵام كرێكاران سور بون لەسەر درێژەدان بەمانگرتنەكە، ئەگەر هەموو داواكارییەكانیان جێبەجێ نەكرێت، لەبەرئەوەی مەبەستی سەرەكی كرێكاران ڕەزامەندی بوو لەسەر پێكهێنانی سەندیكای كرێكاران كە دەسەڵات ڕازی نەبوو لەسەر ئەو داواكارییە.

دوای ئەوەی كرێكاران ڕازی نەبوون بە شكاندنی مانگرتنەكەیان، داواكارییەكی دیكەشیان زیادكرد ئەویش ڕۆژانەی ڕۆژانی مانگرتنەكەیان پێ درێت.

لەم سەروبەندە موتەسەریفی كەركوك ئاگادری كرێكارانی كردەوە كە چیتر ڕێگا نادات كۆبونەوەو خۆپیشاندان بكرێت ولەكاتی بەردەوام بونیان ئەوا دەسەڵات و هێز بەكاردێنێت. سەرەنجام دۆخە گەیشتە ئەوەی فەرماندرا بە پۆلیس  بۆ بڵاوەپێكردن بە خۆپیشاندەران، بەڵام كرێكاران هەر سووربون لەسەر داواكاریەكانیان.

16كوژراو و دەیان برینداری لێكەوتەوە.
سەرەنجام گرژی لێكەوتەوە و بۆ كۆتایی هێنان بە خۆپیشاندانەكە حكومەت كەوتە بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی بەرامبەر كرێكارە بێ چەكەكان، لەكاتی گردبونەوەیان بەشێوەیەكی ئاشتیانە.ژمارەی كوژراوەكانی ئەو پێكدادانە (16) كوژراو لەكرێكارەكان و نزیكەی (30) كرێكاریش برینداربوو. هەر لەمیانەی ئەو هەڵچونو پێكدادانەی روویدا لە نێوان كرێكاران و هێزی پۆلیس، ژمارەیەك لە كرێكاران دەسگیركران و رەوانەی بەندینخانە كران.
كرێكاران، دوای ئەم كارەساتەـ خۆپیشاندانێكی گەورەیان رێكخست بەناو شاردا پێپەڕین، ژمارەیەكی زۆری خەڵكی شارەكە لەهاوسۆزیان بەشداریان لەم خۆپیشاندانەكرد. كە داوای سزادان و تۆڵەسەندنەی تاوانبارانی دەكرد، ئەوانەی تەقەیان لەكرێكاران كردبو.

سەعید قەزاز وەك نوێنەری حكومەت لەگەڵ كرێكاران كۆبۆوە ، رازی بوون بەداواكارییەكانی كرێكاران لەلایەن كۆمپانیای نەوتەوە حكومەت هەستا بە خستنە ژوورەوەی دەستەی كاروباری خۆپیشاندان لەبەغدا و ، لەبەرامبەردا حیزبی شیوعی چوار پارێزەریان گرت بۆیان تا ئازادیان بكەن و بەرگری لەداواكانیان بكەن، كە یەكێك لەو پارێزەرانە موكەڕەم تاڵەبانی بوو.

پارێزەرەكان داوای گرتنی پارێزگاری كەركوك، بەڕێوەبەری پۆلیس و جێگرەكەی، سەرۆكی وەزیرانی عێراق ئەرشەد عومەری یان كرد. ئەو داواكاریانەش پێشكەش كرا بریتی بوو لە: ئەوەی كوژراوە خوێنی بدرێت. لێپرسینەوە لەوانەی دەستیان هەبووە لەم ئاژاوەیە. بنەڕەتی كێشەكە بدۆزرێتەوە.

حكومەت لیژنەیەكی بەسەرۆكایەتی سەعید قەزاز پێكهێنا، دوای كۆبونەوەو گفتوگۆ لەگەلً نوێنەری كرێكاران، ئەم بڕیارانە درا:
1-ئازادكردنی ئەو كرێكارو كەسانەی دەستگیركراون.
2- ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە لەرووداوەكە وسزادانی تاوانباران.
3- رازی بوون بەداواكارییەكانی كرێكاران لەلایەن كۆمپانیای نەوتەوە.
بەڵام بەشێك لە داواكارییەكانی كرێكاران لەناویاندا دامەزراندنی سەندیكای كرێكاران جێ بەجێ نەكرا. و لەرۆِژی 16ی تەمووز و ڕۆژانی دواتر وردە وردە كرێكاران هەمویان گەڕانەوە سەر كارەكانیان.

كاریگەری رووداوەكە لەناو دامودەزگاكانی حكومەت:
دوای وەزیری ناوخۆ، دەست لەكاركێشانەوەی حكومەتی بەدواهات
وەزیری ناوخۆی عێراق لەساڵی 1946 عەبدولڵا قەساب، ڕووداوەكانی تەقەكردن لەكرێكاران كاریگەری گەورەی بەسەریەوە هەبوو، بۆیە
لەئاكامدا وەزیری ناوخۆ لەڕۆژی 17ی ئابی 1946 بڕیاری وازهێنانیدا لە وەزیفەكەی.

دیارە رووداوەكانی گاورباغی و ئەو كوشتارەی روویدا، حزبە سیاسیەكانی هەموو خستە بەرەی دژایەتی كردنی سیاسەتی حكومەتەكەی ئەرشەد ئەلعومەری و فشارێكی سیاسی جەماوەری گەورەشی بۆ دروست كردبوو.

لەلایەكی دیكەوە، لەمانگی ئابی 1946 جارێكی دیكە هەڵچوون و توڕەبون دژ بە حكومەت پەرەی سەند، كاتێ كرێكارانی كۆمپانیای نەوتی عەبادان مانگرتنیان ڕاگەیاند و بەوهۆیەوە حكومەتی بەریتانیا هێزێكی سەربازی لە هیندستانەوە گواستەوە بۆ عێراق وەك ئامادەكاریەك بۆ هەر رووداوێك، ئەم كارەش زیاتر حزب و لایەنە سیاسییەكانی وروژاند و هێرشی ڕاگەیاندنیان توندتر كرد دژی جكومەت لەئاست رووداوەكان و هاتنی سوپای بەریتانیا بۆ عێراق. لەمانگی ئابی ئەو ساڵەدا، زنجیرەیەك خۆپیشاندان و مانگرتنی كرێكاری و جەماوەری بەدوای یەكدا زۆربەی ناوچەو شارەكانی وڵاتی گرتەوە.

لەبەردەم ئەو بارودۆخە، حكومەتەكەی –ئەرشەد ئەلعومەری- پەنای بۆ توندوتیژی برد، بەڵام ئەم رەفتارەش كاریگەری نەبو، هەڵسوكەوتی حكومەت زیاتر كەلێنی نێوان حكومەت و گەلی فراوان كرد، حكومەت زیاتر بێ پاڵپشتی مایەوە، لە كاتێكدا پەرلەمانیشی هەڵوەشابۆوە، بۆیە حكومەت هیچ ڕێگایەكی لەبەردەم نەما تەنها دەست لەكاركێشانەوەی خۆی ڕابگەیەنێت، كە ئەوە لە 16 تشرینی دووەمی 1946 ڕوویدا.

وەزیری ناوخۆی عێراق: "سەفیری بەڕیتانیا نەیهێشت لێپرسینەوە لەتەقەكەران و بەرپرسانی رووداوەكە بكرێت"

مانگرتنی كرێكاران و تەقەكردن لێیان، جێگای بایەخ پێدانی حكومەتی بەڕیتانیاش بووە، بەو پێیەی كۆمپانیای نەوتی كەركوك پشكی سەرەكی بۆ كۆمپانیاكانی ئینگلیزە و عێراقیش لە پەیوەندییەكی فەرمیە بەپێی پەیمانێك لەگەڵ بەڕیتانیا. لەم بارەوە باڵیۆزی بەڕیتانیا (سێر مستونهب) نامەیەكی دوورو درێژی بۆ حكومەتەكەی خۆی ناردووە.
دوای روخاندنی رژێمی پاشایەتی ساڵی 1958، وەزیری ناوخۆ عەبدوڵڵا قەساب، كە بەهۆی ناڕازی بونی لەئەنجامی ئەو رووداوە دەستی لەكاركێشایەوە،  جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە:"سەفیری بەریتانیا لەبەغدا لەپشت ئەو كارەوە بوو، كە هیچ لێپرسینەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی شاری كەركوك نەكرێت بەهۆی رووداوەكەی گاورباغی".

راپۆرتی پەیسەر پرێس