مێژووی دەركردنی كورد لە كۆمپانیای نەوتی كەركوك‌

ئومێد نه‌جم

كورد زۆرینەیە و لەدامەزراندنیش لەدواوەیە

شەڕی ئابوری بەرامبەر بە کورد لەلایەن حکومەتی عێراقەوە لە کۆمپانیای نەوتی کەرکوکەوە دەستی پێکرد، بە لەسەر كارلادانی كۆمەڵێكی زۆر كرێكارانی كورد، كە لە كۆمپانیای نەوتدا كاریان دەكرد، ڕێگرتن لەدامەزراندنی کورد لەو کۆمپانیایە. ئەمەش ڕێگایەك بوو ڕژێمی بەعس دەیگرتە بەر بۆ بڕینی سەرچاوەی بژێوی كوردەكان و ناچاركردنیان بە جێهێشتنی زێدی باووباپیرانیان و هاتنی عەرەب لەشوێنیان.

لەوساوە بەڕێوەبەرەكانی كۆمپانیای نەوتی كەركوك هەر عەرەبوون، بە بەڕێوەبەرەكەی ئێستاشیەوە. ڕێژەی كورد لە كۆمپانیای نەوتدا لەچاو دانیشتوانی كەمترینە لەو بەڕێوەبەر و دەستە و بەشانەی بەر كورد كەوتوون لە ئاستێكی وەها نییە و بەشە زۆر گرنگ و هەستیارەكان بەدەستی عەرەب و توركمانەوەیە.

لەو كاتەوەی لە ساڵی 1927 نەوت لە كەركوك دۆزرایەوە و كۆمپانیای IPC دامەزرا، كە ئینگلیزەكان دەیان برد بەڕێوە. خەڵكی شاری كەركوك بەبێ جیاوازی لەو كۆمپانیایە دامەزران. شاری كەركوك بە حوكمی ئەوەی زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە نەتەوەی كوردە، بۆیە هەردەم زۆرینەی كارمەندانی ئەو كۆمپانیایە كوردبوون. بەپێی ئەو دیكۆمێنت و بەڵگەنامانەی كە لەبەر دەستدان ، لە ساڵی 1957 واتە سەردەمی پاشایەتی ڕێژەی نەتەوەكان بەم چەشنە بوون:

عەرەب %1 ، كورد %38 ، توركمان %16 ، ئاشوری %40 ، ئینگلیز %2

بەڵام دواتر وردە وردە و بەپلان دەستكرا بە دەركردنی كورد لەو كۆمپانیایە و كەمكردنەوەی ڕێژەیی كورد لە دامەزراند تا ئاستێكی زۆر نزم.

نەوت هۆکاری پڕۆسەی تەعریبی کەرکوک بوو

بوونی نەوتێكی زۆر و زەبەند لە پارێزگای كەركوكدا، نەك هەر نەبۆنەتە سەرچاوە و مایەی خێروبێر و خۆشی و خۆشگوزەرانی و ئاوەدانی و پێشكەوتن بۆ كورد و كوردستان. بەڵكو بە پێچەوانەوە ، دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی كەركوك لە لایەن حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، بوونە هۆی چەوسانەوە و نەهامەتی و دەركردن و راگواستنەوەی كورد لە كەركوكدا .

حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق بەردەوام رێگەیان واڵاكردبوو بۆ هاتنی عەرەب بۆ كەركوك بە مەبەستی تەعریب كردن، كە ژمارەكیان لە كۆمپانیای نەوت دائەمەزران.

پێش 1ی حوزەیران 1972 كە خۆماڵی كردنی نەوتی تێدا ئەنجام درا حكومەتی بەعس لە دەسەڵاتیدا نەبوو كورد بە زۆر لە كۆمپانیای نەوت دەربكات، بەڵام لەو مێژووە بە دواوە ئیتر بەعس ئابوری عێراقی كەوتە ژێر دەستەوەو دەستی كراوە بوو لە ئاست جێ بەجێ كردنی پیلانەكانی بەرامبەر بە كورد.

بەعس كەوتە دەركردنی كورد لەكۆمپانیای نەوت

دوای كۆنتڕۆڵ كردنی كەرتی نەوت و مسۆگەر كردنی ژمارەیەك كۆمپانیای رۆژهەڵاتی بۆ پەرەپێدانی نەوتی كەركوك ئیتر حكومەت لەڕووی ئابوریەوە كەوتە سەر پێی خۆی بۆ دەست وەردان لە دامو دەزگا مەدەنی یەكان، لەیەكەم پەلاماریدا دەستی بۆ كەرتی نەوت برد تا كوردی تێدا نەهێڵێت.

لەیەکەم هەنگاویدا لە شوباتی ساڵی 1974 دا دەستی كرد بە گواستنەوەی ژمارەیەك فەرمانبەرو كرێكاری كورد، ئەمە لەكاتێكدا بوو هێشتا ماوەی ئاگربەستی نێوان سەركردایەتی كورد و حكومەتی بەعس ماوەی چوار ساڵەكەی خۆی تەواو نەكردبوو.

فەرمانێك لە كاربەدەستانی بەرزی دەوڵەتەوە دەرچوو بە گواستنەوەی 18 كرێكاری كورد كە لە كۆمپانیای نەوت كاریان دەكرد، بەگوێرەی ئەو فەرمانەی دەركراوە كە بەخێرایی ئەو كرێكارانە بگوێزرێنەوە بۆ دەرەوەی پارێزگای كەركوك.

بەهۆی ئەم فەرمانەوە هەفتەنامەی برایەتی زمانحاڵی پارتی دیموكراتی كوردستان لەوتارێكدا ئەم هەنگاوەی بەپێشێل كردنی بەندەكانی رێكەوتنامەی 11ی ئازار دانا.

پرۆسەی دەركردنی كورد بەردەوام بوو لەبەرامبەریشدا هیچ كوردێك دانەئەمەزرا، عەرەبیش بەبێ هیچ مەرجێك و كۆمەڵێك ئیمتیازەوە وەكو پێدانی خانوو لەو كۆمپانیایە وەردەگیرا. تا ساڵی 2000 ژمارەی كورد لەكۆی 10.000 دەهەزار كرێكارو فەرمانبەر تەنها 96 كەسی لێماوە.

گواستنەوەی فەرمانبەرو كرێكاری كورد لەكەركوك بۆ؟

كورد بەلای بەعسەوە مەترسیدارترین نەتەوەیە لەشاری كەركوكداو گەورەترین رێگرە لەبەردەم سیاسەتی تەعریبدا، بەعس لەو بڕوایەدابوو هەتا كورد لە شاری كەركوكدا هەبێت بەرژەوەندیەكانی هەر لە مەترسیدا دەبێت و ئیسراحەت ناكات، بۆیە بەگوێرەی ئەو بەرنامەیەی داینابوو نابوایە كورد لە هیچ دام و دەزگایەكی جكومی دابمەزرێت بەتایبەتی نەوت. بەپێی ئەو رێنمایی یانەی دەینارد هەمیشە هانی پیاوەكانی خۆی دەدا بەهیچ جۆرێك رێگە بە دامەزراندنی كورد لە كۆمپانیای نەوت نەدەن.

لە ساڵی 1973 حكومەت بەجارێك (108) كرێكاری كۆمپانیای نەوتی كەركوكی دەركرد، لەجێگای ئەوان كرێكاری نەشارەزای عەرەبیان دانا لەكارگەكەداو لەشارەكەشدا نیشتەجێیان كردن.

لەكۆتایی ساڵی 1973 ژمارەی كرێكارە دەركراوەكانی كورد گەیشتە (500) كرێكار. لەساڵی 1974 ژمارەی دەركراوەكان دەیشتە (560) لەوانەی لە كۆمپانیای نەوتی شاری كەركوك كاریان دەكرد، ئەمەش ڕێگایەك بوو ڕژێمی بەعس دەیگرتە بەر بۆ بڕینی سەرچاوەی بژێوی كوردەكان و ناچاركردنیان بە جێهێشتنی زێدی باووباپیرانیان و هاتنی عەرەب لەشوێنیان.

شەڕی ئابوری بەرامبەر كورد

ئەم پلانەی بەعس زۆر بە وردی نەخشەی بۆ كێشراوە، دەركردنی فەرمانبەری كورد لەشوێنی كاركردنیان (كۆمپانیای نەوت بەنموونە) و بەرزكردنەوەی ژیانی عەرەبی هاوردە لەبەرامبەریشدا هەوڵدان بۆ دابەزاندنی ئاستی ژیانی كوردی ئەو شار، ئەمەش بۆ خۆی تێك چووونی ئاستی ژیانی كۆمەڵایەتی و بارودۆخی خراپی ئابوری لێدەكەوێتەوە.

وەك دەردەكەوێت پرۆسەی دەركردنی كورد لەكۆمپانیای نەوت بەشێكە لە پلانی بەعس بۆ لاوازكردنی ئابوری كوردەكان و ناچاركردنیان بە چۆڵكردنی كەركوك و گۆڕینی دیموگرافیای شارەكە، تا بەو هۆیەوە ژمارەی كورد و رێژەكەی لەكەركوك بێتە خوارەوە لەبەرامبەردا ڕێژەی عەرەب زیاد بكات.

ڕێ گرتن لەدامەزراندنی كورد

حكومەتی بەعس و بەرپرسانی كۆمپانیای نەوت هەمیشە هۆشداریان دەدا لەوەی نابێ كورد بچێتە كۆمپانیای نەوتەوە، لەگەڵ ئەوەی زۆرینەی كێڵگەكانی نەوت لەشاری كەركوكدا دەكەوێتە سنوری گوند و زەوی و زاری كوردەوە، تا ئەوەی وایلێهات خاوەن ماڵ لەماڵەكەی خۆیدا غەریبە.

1-لە ساڵی 1989 وەزارەتی نەوت نوسراوێكی ئاراستەی (دیوان الرئاسە) – دیوانی سەرۆكایەتی كردووە و داوای لێكردووە هەندێ كورد لە دامەزراوە نەوتیەكاندا دابمەزرێنن، بەڵام (دیوان الرئاسە) بەم چەشنە وەڵامی وەزارەتی نەوتی دایەوە:

"بەهیچ شێوەیەك ڕازی نین لەسەر پێشنیازی وەزارەتی نەوت بە دامەزراندنی فەرمانبەری كورد لە دامەزراوەكانی نەوت لەكەركوك".

لە 16/10/1993 وەزارەتی نەوت بەنوسراوێك ئاگاداری هەموو دامەزراوە نەوتیەكانی پارێزگاری كەركوكی كردەوە كە نابێت هیچ كەسێك لە دامەزراوەكانیان دابمەزرێنن لە غەیری عەرەبی سەر بەبەعس. وەك دەردەكەوێت بەغدا ئێستاش بەپێی پێویست كورد دانامەزرێنێ و قەرەبووی زیانی رابردووی بۆ ناكاتەوە.

تا ساڵی ( ٢٠٠٣) رێژەی كرێكارانی كور لە نەوتی كەركوكدا ( ١./.)بوو دوای پرۆسەی ئازادیش لە شاری كەركوك كورد نەیتوانی بە پێی ئەو زوڵم و زۆرەی لێی كراوە بچێتە ئەو دامەزراوە زیندووەی شارەكەوە، لەكاتێكدا پارێزگاری كەركوك كورد بو و، زۆرینەی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركوك كوردن و تا رادەیەك كورد باڵا دەست و دەسەڵاتداربوو لە كەركوكدا.

ئەمڕۆ دوای ئەو هەموو دەسەڵات و پۆستانەی كورد لە بەغدا هەیبوو، ژمارەی كورد لە كۆی 12 هەزار كەس ناگەتە 750 كەس، واتە بەڕێژەی 7% ئەمە لەكاتێكدایە دانیشتوانی كورد لە كەركوك لە نیوە زیاترە.

كۆمپانیای نەوتی كەركوكیش كە تا ئەمڕۆش بە ناوی ( كۆمپانیای نەوتی باكوور ) ماوەتەوە،سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراقە ، دامەزراندن و دەركردنی فەرمانبەران و بەڕێوەبەرەكانیان قورخكردون و بەبێ ئاگاداری پارێزگای كەركوك و بەبێ ئاگاداری ئەنجوومەنی پارێزگای كەركوك . وەزارەتەكانی عێراق لە شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراقەوە عەرەب دادەمەزرێنن و دەیان نێرن بۆ شاری كەركوك. لە كاتێكدا سوپایەكی بێكاری دەرچوانی زانكۆ و پەیمانگاكانی كەركوك، بە هەزاران كورد بێكارن و كرێكاری روژانەشیان دەست ناكەوێت.

لە ئەمڕۆشدا رێژەی كرێكـاران لە كۆمپانیای نەوتی كەركوكدا بەم شێوەیەیە : رێژەی عەرەب لە سەدا (٦٣ ./ .) توركمان لەسەدا ( ٢٦./ .) كورد لە سەدا ( ٧ ./ .)كلدۆئاشوری لە سەدا (٤ ./ .). لەو ژمارەیەدا تەنها نزیكەی 40%ی كۆمپانیاكە عەرەبی هاوردەیە (واتا ئەوانەی خەڵكی كەركوك نین).

كورد كەمترین پۆستی بەركەوتوە

لەكۆمپانیای نەوتی باكور جیاوازی نێوان كوردو نەتەوەكانی تر زۆرن، ژمارەی كورد لەكۆمپانیای نەوتی كەركوك لەكۆی (11500)كس لە (750) فەرمانبەر تێپەڕ ناكات.

لەوساوە بەڕێوەبەرەكانی كۆمپانیای نەوتی كەركوك هەر عەرەبوون، بە بەڕێوەبەرەكەی ئێستاشیەوە. لەو بەڕێوەبەر و دەستە و بەشانەی بەر كورد كەوتوون لە ئاستێكی وەها نییە و بەشە زۆر گرنگ و هەستیارەكان بەدەستی عەرەب و توركمانەوەیە. كە ‌دێینە سەر بەرپرسی بەش و هۆبە و یەكە،‌ دەبینین هاوسەنگییەكە تێكچووە.

بەشێوەیەك تێكچووە كە لە كۆمپانیای نەوتی باكور 42 بەش هەیە پێنجیان بە دەست كوردەوەن. نادادگەرییەك دروستكراوە، زۆرترین پۆستی لە دەست دەرهێنراوە و تا دێت پۆستی زیاترشی لێوەردەگیردرێتەوە. لە پرۆسەی دامەزراندنیشدا پشكی كورد لە پێكهاتەكانی دیكە كەمترە، ئەوە لەكاتێكدایە كورد لە ‌50%ی دانیشتووانی پارێزگاكە پێدەهێنێت.

سیاسەتی بەعس، كوردی گەیاندووەتە ئەم ڕۆژە و ناكۆكی حزبی و ململانێی یەكێتی و پارتی لە كەركوك نەیتوانی حەقی كورد بسەنێتەوە و ئەو ناهاوسەنگیە ڕاستبكاتەوە.

سەرچاوە:

1-نەوت و كورد و كەركوك: فەرهاد حەمزە

2-ناوچەی كەركووك و هەوڵی گۆڕینی باری نەتەوەیی ئەم ناوچەیە، دكتۆر نوری تاڵەبانی، وەرگێڕانی بۆ كوردی: محەمەدی مەلا كەریم

3-مێژووی نەوتی كەركوك: فەرهاد حەمزە

پەیسەرپرێس