"لەبەرامبەر عەرش"دا

ئا: شەماڵ بارەوانی

ڕۆمانی لەبەرامبەر عەرشدا "ٲمام العرش"، شاکارێکیتری نەجیب مەحفوز رۆماننوس و چیرۆكنوس وسیناریۆنوس و نووسه‌ری ناوداری میسریەو ڕۆمانێکی قەبارە مام ناوەندەو لە۱٤۰لاپەڕە پێک هاتووەو بۆ یەکەم جار لەساڵی۱۹٨۳ بەچاپ گەیەندرا.

ئەو ڕۆمانەی نووسەریش گەرچی بەشێک لە ڕەخنەگران لەئاستی نووسینە ناوازەو جیاوازو بەرزەکانی تری نووسەرو بە بەیەکێک لەکارە هەرەباش و گرنگ و سەرکەوتووەکانی نەجیب مەحفوزی دانانێن و پێیان وایە ڕۆمانێکە شێوازەکەی لەڕۆمان و ئەدەبی منداڵان دەچێت و شێوازی حبکەو سەرو بن و پێکەوە بەستنەوەی ڕووداوەکان گونجاو باوەڕپێکراونین و هیچ فەلسەفەو قوڵاییکی تێدا نییە جگە لە گێڕانەوەیەکی مێژوویی ئاسایی و ڕووت و دیالۆکێکی سادە هیچیتر نییە!

سەرەڕای ڕەخنەو تێبینی و سەرنجەکان لەبارەی ئەو ڕۆمانەدا، وەلێ دەتوانین بلێین وەک زۆرێک لەڕۆمانەکانی تری لەنێو ناوەندو دنیای ڕۆشنبیری و لای ڕۆشنبیرو نووسەرو ڕەخنەگران ولێکۆلەراندا دەنگدانەوەیەکی تاڕایەک مەزن و باشی بووە، لەکاتی دەرچوونیدا، تائێستاکێش لێکولینەوەو لێتوێژینەوەی زۆری ئەدەبی لەبارەوەکراوەو خوێنەرێکی زۆری بە دەوری خۆی کۆکردووەتەوەو هەوادارێکی زۆری هەیەو ئەستێرەی شانس و ناوداری لەئاسمانی ئەدەب و وێژەدا هەر لە درەوشناوەدایەو توانیوەیەتی خەرمانەیەکی تر لەداهێنان بخاتە سەر کەلەپووری مرۆڤایەتی نازناوی زیندوێتی لەئەنباری ڕۆشنبیری میللەتان و تۆماری مێژووی مرۆڤایەتی بەدەست بێنێت و بۆ هەرمان وەک داهێنان و شاکارێکی وێژەیی هەر بە نەمری و زیندوێتی بمێنێتەوە.

ڕۆمانی لەبەرامبەر عەرشدا، چیرۆکی مێژووی ماوەی تەمەنی ولاتێکە، کە تەمەنەکەی ۷هەزار ساڵە. لەو ڕۆمانەدا نەجیب مەحفوز لەڕێگەی"ئۆزۆریس"ی خواوەندو "ئیزیس"ی خواژنی هاوسەری و کوڕەکەیان "حۆرس"و نووسەری خواواندەکان"تەحوت" وە. لەو دادگایەدا، حاکمێکی دادپەرست ،سەرکردەیەکی دیکتاتۆر و وەزیرو کاهین و دەست و پێوەندەکانی، حەکیمێک و حوکوملێکراوێکی چەوساوەو ماف خوراو،شۆڕگێڕێکی شەهیدکرا، گاور، بت پەرست، موسڵمان... هەموویان لەبەردەم دادگادا وەستاون و دیالۆگ دەکەن و گەواهی لەدژی یەکتری دەدەن و یەکتری تاوانباردەکەن و بەڵگەو ئەرگیۆمێنت و داتاکان دەخەنە ڕوو. دادگایەک. لەدادگایی کردنی ڕۆژی پەسلان"قیامەت"دەکات.

نووسەر لەو دادگەیەدا لەڕێگەی دادیارانی ناو هاتی هەموو ئەو سەرکردانە دادگایی دەکات کە لەمێژووی میسردا حوکمی ئەو وڵاتەیان کردووەو ڕۆژێک ئەو وڵاتەیان بەڕێوەبردووە، لەنمونەی مینای پاشا و، زۆسر، خۆفۆ، ئەبنۆم، ئەمنمحعتی یەکەم و دووە سێیەم،سبکمساف،نفرحوتب، حاتحوب،نفرخارع،ئەنتف،تبمایوس،ئەحمس،ئەمنتحبی یەکەم ودووەم و سێیەم و چارەم، تەحتەمسی یەکەم و دووەم و سێیەم،شاژنەحەتشبسوت، ئیخناتۆن و شاژنە تیی و شاژنە نەفرتیتی،حورمحب،ئای،توت عنخ ئامۆن.ڕەمسیسی یەکەم و دووەم و سێیەم و چارەم تاڕەمسیسی دوانزەهەم،سیتی یەکەم،منفتاح،ئەمنمسس،سپتاح،ستنخت،بسماتیکی یەکەم، و دووەم،نیخاو،ئەبریس،ئەمازیس، تادەگات بە محەمەد ئەنوەر ئەلسادات، هەموویان یەک بە دووای یەک دەهێنێتە بەردەم دادگاو لێپێچینەوەیان لەگەڵ دەکات و گفتوگۆی کارەکانیان دەکات و بۆچوون و ڕایان لەگەڵ دەگۆڕێتەوە لەسەر هەچی کردوویانە لە گەندەڵی و دزی و ناپاکی و شکست و هەلەو ستەم لەگەل و لادانەکانیان لەهەمبەر وڵات و لەسێکتەرەکانی سیاسەت، کشتوکاڵ، هونەر،پزیشکی،یاسا،ئاساییش، پەروەدەوهتد..، لەسەرچەمک و بنەماکانی مرۆڤ بوون و ئەخلاق،دادپەروەری، ئاشتی، جەنگ،شۆڕش ڕووبەڕووی پرسیاریان دەکاتەوەو دایەلۆکیان دەکات و له بارەی پرۆژەو سیاسەت و فەرمانداری و کارەکانیان لێیان دەپێچێتەوەو لەهەمان کاتدا گوێ له سەرنج و تێبینی و پێشنیارو وتەکانیان دەگرێت و ..:"دادگاییکردنەکە بەوپەڕی پیرۆزی خۆیەوە لە هۆڵی دادگە دەستی پێکرد...

ئۆزۆریش لەپێشەوەو لەسەرعەش و کورسیە ئاڵتوونیەکەیدا، لەلای دەستەڕاستیشیەوە ئیزیس لەسەر کورسیەکەیی و لەلای چەپیشیەوە حۆرس.". بەو چەشنە لەڕێگەی ئەو سێ دادیارە(قازی)وە،سەرۆکەکانی میسر لەدادگایەکی بێ لایەنانەو دادپەروەرانەوە دادگایی دەکات، لەو دادگاییکردنەدا ساتەکاتەکان یەکلایی دەبنەوەو چارەنووسەکان دیاری دەکرێن و وردوو درشتی هەموو ئەوانەی سەرۆکەکان ئەنجامیان داوە لەکاتی حوکمڕانیان دەخرێنە ڕوو و گفتوگۆو گەنگەشەیان دەکرێت و ماف بە هەموویان دەدرێت لەو دادگاییکردنەدا بەرگری لەخۆیان بکەن و پاساوی لۆژیکی و بەهانەی ماقوڵ بۆ کردەوەو نیازو کارەکارەکانیان بێننەوەو لە هۆکارو فاکتەرەکان بدوێن پاڵنەرو مۆتیڤی کارەکانیان بووەو بەو پەڕی ئازادییەوە مافیان وێدراوە باس لەکارو چاڵاکی و ناکۆکی و جەنگ و هەچیەکیان کردووە لەپێناو وڵاتدا بیخەنە ڕوو و بچنە ناو بنج و بنەوانی هەموو شتێکەوە.

دادگایش دووایی هەڵسەنگاندنی ئارگیومێنتەکان و گوێ گرتن لە وتەی هەردوو لاو خستنەڕووی بەڵگەی هەردوو لا. دادگە و سکاڵاکاران-سەرۆکەکان. ئینجا بڕیاری کۆتایی خۆی دەدات و لەوکاتەدا سەرۆکەکان هەیانەسەرکەوتوو دەبێت و تەرازووی داد بەڵای چاکەکانی دا لاسەنگ دەبێت و دەڕواتە بەهەشت و هەشیانە بەهۆی خەراپەکاری و گەندەڵی و ستەم و نادادی لەحوکومڕانییەکەی لەدادگادا دەدۆڕێت و بڕیاری دۆزەخی بۆدەردەچێت و ڕایدەکێشنە ناو ئاگرو هەشیانە باشی و خراپییەکانی بەرامبەرن و لەو نێوانەدا دەمێنێتەوە.

نەجیب لەمینانەی دادگاکردنەکەدا دەچێتە قوڵایی سەردەمەکانی مێژوویی میسرەوەو قسە لەسەر کومەڵێک بابەت دەکات و گەنگەشەیان دەکات و بەوردی لە سەردەم و قۆناخەکانی سیاسەت و فەرمانڕەوایەتی هەموو پاشاکان دەوێت و قسە له سەر ناکۆکی و ئالۆزیەکان و فەوزاو ناکۆکی و شۆڕشەکانی لە نێو ئەو ئیپمڕاتۆڕیانە ڕوویان داوە دەکات باس لەو جەنگ و ناکۆکیانە دەکات لەناوخۆیاندا پاشاو کەسەنزیک و نەیارەکانیان بەرپایانکردووەو لەپەیوەندیە سیاسی،دیپلۆماسی،سەربازی و ئابوورییەکانی میسرلەگەڵ وڵاتانی تر لەو سەردەمەدا دەدوێت و دۆخی گوزەران و باری ئابووری و هەڵ و مەرجی کۆمەڵایەتی ژیانی جۆتیاران و چینی کرێکار و نەداران و باری ژیانی خەڵک بەگشتی دەخاتەڕوو و لە هاوسەرگیری پاشامیسریەکان لەگەڵ میتانییەکان و حسییەکان دەدوێت و لەو شۆڕشە ئایینی و یەکتاپەرستیە دەدوێت کە ئیخناتۆن و شاژنە نەفرتیتی کورد و بنەچەمیتانی هاوسەری لە میسر بەرپایان کردو کودەتایەکیان لەبەرامبەر ئەقیدەی فرەخوایی ئەنجامداو چۆن خۆشەویستی و ئاشتی و یەکسانییان لەو وڵاتە جێگیرکرد و قسە لەسەر ئەو پیلانگێڕی و شەڕەدەکات کەکاهینەکانی پەرستگەی ئامون و حور محبی پاشا لەدژی ئیخناتۆن و نەفرتیتی دەیگێڕن دەکات.

بەو چەشنە لەرێژەی دادگاییکردن و گێڕانەوەی چیرۆک و ڕووداوەکان و دادگاییکردنەکاندا نووسەر بە درێژی و وردی لەباس کردنی قۆناخی دوای سەردەمی پاشاو شاژنەکانی ڕۆژگار و سەردەمی فیرعەونەکان.نووسەر دێتە سەر باس و خواسی ماوەی دوای ئەو قۆناخەی مێژووی میسر و بەدرێژی باس لەهەموو قۆناخەکانی مێژووی میسر تادەگات بە سەردەمی سادات باس دەکات و پێیدا دێتەخوارو باس لەهێرشی ئەسکەندەرو هاتی بۆ میسر و بەڕێوەبردنی ئەو وڵاتە لەلایان یونانەوە دەکات و قسە لە کۆتایی هاتنی حوکمی خانەوادەی یۆنانی دەکات لە سەردەمی کلیۆپاتراو دێتە سەر باسی میسر لەژێر هەژموون و داگیرکاری ڕۆمانەکان و هاتنی ئایینی مەسیحی بۆ میسر لە سەردەمی"نیرۆن"ی حاکمی ڕۆمانی و بەڵام بوونەوەی ئایینەنوێ کەو فیکرەی زوهدو خەڵوەت و گۆشەگیری و چوونی زۆربەی پێڕەوکاران و هەڵگرانی بیر و باوەڕی نوێ و شوێنکەوتووانی ئایینی مەسیحی بۆ ئەشکەوتە دوورە دەستەکان لە بیابان و ڕاکردنیان لە ستەم وچەوسانەوەی کاربەدەستەکان و جەنگ وناکۆکی نێوان هەردووک کەنیسەی میسری و دەوڵەتی ڕۆمانی و دۆخ و ئازادی و چەوسانەوەی ئایینی و کوشتارگەو کوشتی مەسیحییەکان و شۆڕشی خوێناوی و یاخی بوون و ناکۆکی و ئاڵۆزی و توندوو تیژی و پێکدادان و چەوسانەوەو ڕێگری ئاینی لەسەردەمی هەردووک ئیمپڕاتۆر دقلدیانۆس و تیۆدسیۆس ، هاتنی عەرەبەکان و داگیرکردنی میسر لەسەردەمی عەمری کوڕی عاس و لابردنی زمانی قیپتی و دانانی زمانی عەرەبی لەشوێنیدا لەو وڵاتە، لەلایان عەبدوڵلای برای وەلیدی کوڕی عەبدولمەلیک و ، هەڵوێستی ستەمکارانە و شەڕانگێزی و سیاسەتی چەوسانەوەی ئوسامەی کوڕی یەزید لەبەرامبەر قیپتیەکانی ئەو وڵاتە،شۆڕشی قیبتیەکان لەسەرەتای خەلافەتی هیشامی کوڕی عەبدولمەیلک، بنەماڵەی ئیسماعیل ،فاتمیەکان و ستەم کردنیان لە قیپتییەکان، و درووستکردنی شاری قاهیرەو ئەزهەر لەلایان ئەو گروپە شیعی مەزەبە،عەباسیەکان، مەهدی و هادی و ڕەشید و مەئمون و والییەکانیان و گەندەڵی و بەرتیل و ستەم و لادانەکانیان و شۆڕش و لاپەڕینی مەسیحییەقیپیەکان و عەرەبەموسلمانەکان لەدژیاندا،سەلاحەدینی ئەیوبی و دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیوبی و جەنگی سەلاحەدین و عەرەبەکان لەگەڵ گاورە خاچپەوەرەکان، سەردەمی مەمالیکەکان،فەڕەنساو ناپلیۆن و هاتنیان بۆ میسرو داگیکردنی ئەو وڵاتە، داگیرکردنی میسر لای عوسمانییەکان و جەور و گەندەڵی و کارە قێزەونەکانیان لەو وڵاتە.محەمەد عەلی پاشاو ڕووبەڕوو بوونەوەی لەگەڵ عوسمانیەکان و جەنگ بەرپاکردنی لەگەڵ وەهابییەکانی دوورگەی عەرەبی و کارە چاکسازییەکانی،خدێوی ئیسماعیل و ئینگلیزیەکان ،ئەحمەد عەڕابی و شۆڕشەکەی،مستەفاکامل و دامەزراندنی حزبی نیشتمان(وەتەن)،سەعدزەعلول و شۆڕشی ساڵی۱۹۱۹، مەحمەد فەرید،موستەفائەلنەحاس،،جەمال عەبدلوناسرو شۆڕی ۲۳ی یۆلیۆی ۱۹٥۲و ڕوخانی سیستەمی پاشایەتی و دامەزرانی کۆماری میسر و لادانی لەبنەماکانی شۆڕش و هەڵگەڕانەوەی لەو پڕەنسیپانەی شۆڕش یان ئەو کۆدێتایەی کردی. سیاسەتەکانی لەوڵات، محەمەد ئەنوەرئەلسادات و سیاسەتی کرانەوەی ئابوری و مۆرکردنی پەیماننامەی لە کامپ دەیڤد لەگەڵ ئیسرائیل و گەندەڵی و بێ دەروەستی و دەرفەت دانی بە تەیاراتی ئایینی و سەرنانی میسر لەقوڕەوە بەهۆی ئەو هەڵانەیەوەو دواتر سەرکوت کاری ستەمەکانی و خستە زندانی خڵکێکی زۆر لە هەموو ئاڕاستەکان و سووتاندنی تەڕو وشک پێکەوەو سەرەنجام تیرۆرکردنی ،هەموو ئەو باس و خواسانە لەدرێژەی گێڕانەوەی ڕۆمانەکەدا، باس و تەوەورو تەواوکەری ڕۆمانەکان.

لەکۆتایی ڕۆمانەکەدا نەجیب مەحفۆز ڕستێک ئامۆژگاری بۆ لەسەر زمانی کۆمەڵێک لەو کارەکتەرانەی بەژداری چیڕۆکی ڕۆمانەکە دادگاییکردنەکە دەکەن سەرکردەکانی میسر دادەنێت و بەشێک لە ڕەخنەگران و لێکۆلەرانی ئەدەبی و نووسەران بۆچوونیان وایە کە مەبەستی لەو ئامۆژگاریانە"موبارەک"ی سەرۆکی پێشووتری میسرە.و پێی دەڵێ بۆوەی وڵاتێکی جێگیرو ئەزمونێکی سەرکەوتووت هەبی لەحوکمڕانیدا.

دەبێ وڵات بەحیکمەت ولێزانی و هێمنی بەڕێوەبەریت و باوەڕت بە زانست هەبێت و گرنگی بە ئەدەب و هونەرو پێشکەوتن بدەیت و دیموکراتییەت پێڕەوبکەیت و حوکمی گەل بۆ گەل بێت و دادپەروەری بنەمای هەڵسوکەت بێت لەنێوان هاوڵاتیان و ئازادی و ئاشتی و ئاساییش لەوڵات بەرپاکەیت و گوێ لە داواکرییە ڕەواکانی خەڵک بگریت و دلسۆزی گەڵەکەت بیت و دەرفەتی کارکردن بە یەکسانی بۆ هەموان بڕەخسێنیت و جیاوازیی لەنێوان تاکێک و تاکێکی تردا نەکرێت و برایەتی و تەبایی لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگە درووست کەیت و سێکتەرەکاتی زانست و پەروەردەو کشتوکاڵ و تەندرووستی و هتد... گرنگیان پێ بدرێت و سەرکردەیەک بیت ئارامی و خۆشگوزەرانی و ژیان بۆ هاوڵاتیان دابین بکەیت و ژیانێی شایستەو مرۆڤانەیان بۆ فەراهەم و دابین بکەیت.