عیراق،لە نێوان دیموکراسییەتی تەوافوقی و زۆرینەدا

ليست هناك تعليقات



بەشی یەکەم
سەرەتا
دیموکراسییەتی تەوافوقی بەرهەمی ئەوروپای رۆژئاوایە، ئەم چەمکە پاشخانێکی تیۆری نییە، بەڵکو بەرهەمی پێداویستییە پراکتیکییەکانی کۆمەڵگەی فرەییە، یان لە باری نەتەوەییەوە بەرهەمی کۆمەڵگەی ناهۆمۆجینە. تیۆرەی تەوافوقی، وەک تیۆرەی ناسیۆنالیزم دوای ئەزموونکردن هاتووە، نەک پێشتر. کێشەی ئێمە و زۆرێک لە گەلانی دیکەی دونیاش ئەوەیە، کە ئێمە بەبێ هیچ ئەزموونێک لەبەردەم پرۆسەی بیناکردنی تیۆرەیەکدا وەستاوین، کە ناوی تیۆرەی تەوافوقییە، هەمانکات ئامادەی سوودوەرگرتن لە ئەزموونە سەرکەوتووەکانی دونیاش نین.

ئەزموونی تەوافوقی، کە بە کردەوە دوای جەنگی دووەمی جیهان لە دایک بوو، دانپێدانان بوو بە کەموکورتییەکانی دیموکراسییەتی زۆرینە. بە مانای ئەوە نا، کە دیموکراسییەتی زۆرینەی کۆتایی پێهێنابێت، بەڵکو بە مانای گەڕان بوو بۆ دۆزینەوەی فۆرمێکی دیکە لە دیموکراسی، فۆرمێک توانای کۆکردنەوە و بەیەکەوە ژیانی جیاوازییە سیاسی، کۆمەڵایەتی و کولتورییەکانی هەبێت، تایبەت لەو کۆمەڵگە سیاسییانەی کە سیستمی زۆرینە کێشەی قوڵ و نەبڕاوەی بۆ دروست دەکردن.

دیموکراسییەتی تەوافوقی کۆمەڵێک بنەما و پرەنسیپی تایبەت و دیاریکراوی خۆی هەیە، کە هەوڵدەدات لە ڕێگەیەوە مافی نەتەوە و ئایینە جیاوازەکان، دیدگای سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆی کەرتە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی فرەیی بپارێزێت و سەرزەمینێک بۆ بەیەکەوە ژیانی ئاشتیانە و بردنەپێشی پرۆسەی سیاسی و گەشەی دیموکراسی بڕەخسێنێت. ئەم چەمکە بەشێوەیەکی گەورە لە عیراقی دوای کەوتنی بەعس بڵاوبوویەوە، چەمکێک کە دەرچوونێک بوو لەو کۆدەنگییە نەمەتییەی کە سیستمی زۆرینەی بریتانی، ئەمریکی و فرەنسی نوێنەرایەتی دەکەن.

دیموکراسییەتی تەوافوقی وێڕای لایەنە پۆزەتیڤەکانی، لە پاراستنی مافی کەمینەکان، تا ڕادەیەک ڕاگرتنی هاوسەنگی کۆمەڵگەی فرەیی و رێزدانان بۆ سەربەخۆیی کەرتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، لایەنی نێگەتیڤیشی هەن. لە دیارترین لایەنە نێگەتیڤەکانی، کە پەیوەندی بە نادیموکراسیبوونی چەمکەکە خۆیەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە کەموکورتییە چاوەڕوانکراوەکانییەوە هەیە، بریتییە لە نەهێشتن، یان بێهێزکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی، چونکە حکومەتی تەوافوقی وا دەکات، یان ئۆپۆزیسیۆنێکی بچووک، بێهێز و بێکاریگەری هەبێت، یان ئۆپۆزیسیۆنی فەرمی بوونی نەمێنێت. وێڕای ئەوەی پرۆسەی دروستکردنی بڕیار تا ڕادەیەکی زۆر توشی سستی و خاوبوونەوە دەکات.
دیموکراسییەتی تەوافوقی، تیۆرەیەک نییە لە دەرەوەی دیموکراسیدا بوونی هەبێت، بەر لەوەی بیر لە تەوافوق بکرێتەوە، گرنگە بڕوات بە پرەنسیپ و بەهاکانی دیموکراسی هێنابێت. ئەوەی ڕێگە بەرەو تەوافوق و بەیەکەوە گونجان و سازانی جیاوازییەکان خۆش دەکات، دیموکراسی و بڕوابوون بە پرەنسیپەکانی دیموکراسییە. واتە پێشمەرجی سەرکەوتنی هەر تەوافوقێک لە کۆمەڵگەی فرەییدا، دیموکراسیبوونە. لە ئامادەنەبوونی هۆشیاری دیموکراسیدا، ئەگەر چوارچێوەیەکیش بە ناوی تەوافوق و دیموکراسییەتی تەوافوقییەوە بێتە بوون، سەرکەوتوو نابێت.

عیراق، لە تەوافوقەوە بۆ زۆرینە

لە دوای پێکهێنانی یەکەم کابینەی حکومەتەوە پاش کەوتنی بەعس، تەواوی حکومەتەکانی عیراق، حکومەتی تەوافوقی بوون، واتە لەسەر بنەمایەکی فراوان بەشداری بە کۆی پێکهاتە نەتەوەیی، ئایینی، مەزهەبی و سیاسییەکانی عیراق کراوە و هەمووان لە دەوری مێزی حکومەت و ئیدارەدا کۆبوونەتەوە. سێ پۆستە باڵاکەش، سەرۆک کۆمار، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران، لەسەر بنەمای تائیفی و نەتەوەیی لە دەرەوەی دەستور و وەک عورفێکی سیاسی لە نێوان پێکهاتە سەرەکییەکانی وڵاتدا دابەشکراون. لەم دابەشکارییەدا، پۆستی سەرۆک کۆمار لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تا ئێستا، کە لەبەردەم هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی سەرۆک کۆمارداین، هەر وەک پشکی کورد ماوەتەوە، کورد وەک نەتەوە، نەک وەک حیزب و بنەماڵە و تاقم و خێڵی سیاسی.

کۆی کابینەکانی رابردوو لە ئەیاد عەلاوییەوە (٣ ئایاری ٢٠٠٥- ٢٠ ئایاری ٢٠٠٦) تا دەگاتە عادل عەبدولمەهدی (٢٥ تشرینی یەکەمی ٢٠١٨-٣٠ تشرینی دووەمی ٢٠١٩)، هیچیان لە کابینەی تەوافوقیدا سەرکەوتوو نەبوون، هیچیان نەیانتوانی نە حکومەت بکەن بە حکومەتێکی نیشتیمانی، نە دامەزراوەی نیشتیمانی بونیاد بنێن، نە تەوافوق لە پرسێکی تیۆری ڕووتەوە، بە پراکتیکی بگوازنەوە بۆ ناو دەوڵەت و سیستم و دامەزراوەکانی دەوڵەت. لە تەواوی کابینەکاندا، بە کابینەکەی مستەفا کازمیشەوە، عیراق بەردەوام لە ناو گرفتی سیاسی و کۆمەڵایەتی، ناتەبایی نەتەوەیی و تائیفی قوڵدا ژیاوە. گرفتەکانی عیراق، گرفتی مێژوویی و بونیادین، گرفتی داخرانە بەسەر رووبەرە بچووکەکانی ئیتنیک و مەزهەب، گرفتی نەبوونی هۆشیاری دیموکراسی و کولتوری بەیەکەوە ژیان، گرفتی ئەو مێنتاڵیتییەی نە توانای تێپەڕاندنی سنورە سیاسی و کۆمەڵایەتییە بچووکەکانی خێڵ و دین و تائیفە و نەتەوەی هەیە، نە توانای ڕەخساندنی سەرزەمینێکی هاوبەشی نیشتیمانی بۆ قبوڵکردنی جیاوازییەکانی یەکدی و داننان بە بوونی بەرامبەر. واتە ئیلیتی سیاسی و دینی لەم وڵاتەدا لەوە کەمتواناتر بووە، بتوانن کەرتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی کۆمەڵگە لە ناو چوارچێوەیەکی هاوبەشی سیاسی و ئیداریدا کۆبکەنەوە و بەگوێرەی ئەو چەمکەی کە پێیدەگوترێت سیستمی دیموکراسییەتی تەوافوقی حوکمڕانی بکەن و بناغەیەک بۆ تەوافوق لە بەڕێوەبردنی نیشتیمانیدا دامەزرێنن.

عیراق بە گووتەی فەیسەڵی یەکەم خۆی، وڵاتی تۆپەڵە مرۆڤی جیا جیایە. ئەم تۆپەڵە مرۆڤانە لە دروستکردنی دەوڵەتی عیراقەوە ناکۆکی و قینی مێژوویی جوڵەیان پێدەکات. دوای کەوتنی بەعس، ئەم قین و ڕقە مێژووییە لە دیوە ئاشکراکەی سیاسەت، لە گوتاری گۆڕەپانە سیاسییەکان و نێو شاشەی تیڤی و بەیاننامە حیزبییەکانی نوخبەی سیاسیدا وا دەردەکەوێت کۆتایی پێهاتووە و هەمووان خەریکی دروستکردنی کۆمەڵگەی بەهەشتین، بەڵام لە دیوە پەنهان و شاراوەکەیدا، دڕندەیەکە و لە ناخی سیاسییەکاندا خەوتووە، بۆیە دوای ڕوخانی بەعس، پێویستی بە کاتی زۆر نابێت تا بە خێرایی بێتەوە ناو دونیای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێمە. بەشی هەرە گەورەی کەرتە کۆمەڵایەتییەکان، نوخبەی سیاسی، دینی و مەزهەبییە جیاوازەکان، لەبری کارکردن بۆ سڕینەوەی ڕق و دروستکردنی مێژوویەکی تازە و دونیایەکی سیاسی نوێ، قینی مێژوویی دەبێتە بزوێنەری کاری سیاسی و ئیداری و، تەواوی کایەکانی ئیدارە و دەوڵەت بە تەواوی دامەزراوەکانییەوە، دەخرێنە خزمەتی ئەم تۆڵە مێژووییەوە.

ڕاستە بەشی زۆری وڵاتانی جیهان پێکهاتەی ئیتنیکی، دینی، سیاسی و کولتوری جیاوازیان تێدایە، بەڵام ئەوان، تایبەت لە ئەوروپای رۆژئاوا، ئەمریکا و کەنەدا، کە ژمارەیەکیان دیموکراسییەتی تەوافوقی و هەندێکیشیان دیموکراسیەتی زۆرینە پەیڕەو دەکەن، لەبری تۆخکردنەوەی ئەم ناکۆکییە بچووکانە و بەکارهێنانی دامەزراوەکانی دەوڵەت لە شەڕی سڕینەوەی ماف و بوونی ئەوانیدیکەدا، خودی ئەم دامەزراوانەیان دیموکراتیزە کردووە و بنەمایەکی دیموکراسی هاوبەشیان دۆزیوەتەوە بۆ قبوڵکردنی تەواوی ئەو جیاوازیانە و داننان بە ماف و بوونی سیاسی و کولتورییان. بە پێچەوانەوە لە عیراقدا دامەزراوەی دەوڵەت نەیتوانیوە ببێتە چەترێکی قانونی و سیاسی بۆ پاراستنی ماف و بوونی کۆمەڵایەتی و ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان. کۆلۆنیالیزمی ئینگلیزیش کە دەوڵەتی عیراقی دروستکردووە، نەک مافی سیاسی و کولتوری ئەم پێکهاتە و تائیفە جیاوازنەی وەک پێویست لەبەرچاو نەگرتووە، بەڵکو ڕەگی جیاوازی و ناکۆکییە مێژووییەکانی قوڵتر و پڕ برینتر کردووە، تەنانەت بردنەپێشی بەشێک لە ئەجێندای سیاسی خۆی لەسەر بنەمای تۆخکردنەی جیاوازییەکان و گۆڕینی بۆ ناکۆکی و بەیەکدادانی نەتەوەیی و تائیفی بونیاد ناوە. دوور نییە هەر لە بنەڕەتدا بڕیاری پشتیوانی ئینگلیز بۆ دروستکردنی دەوڵەتی عیراق بۆ عەرەبی سوننە مەزهەب، وەک سەرەتای وەرگرتنەوەی ئەو تۆڵە مێژووییە ببینرێت لە ئەوانیدی، تایبەت لە عەرەبی شیعە، وەک چۆن دەشێ بڕێک لە هەنگاوەکانی پشتیوانی و بڕیاری ئینگلیز بۆ لکاندنی ویلایەتی موسڵ بە دەوڵەتەکەوە، دیوێکی دیکەی ئەو تۆڵەیە بێت لە کورد و هەندێ لە پەیوەندی و جوڵەکانی شێخ مەحمود. واتە ئینگلیزیش لەم وڵاتەدا، لە داڕشتنی دەوڵەتەکە و مامەڵەی لەگەڵ پێکهاتە جیاوازەکاندا، رێگە دروستەکەی نەدۆزیوەتەوە، بەڵکو بووەتە لایەنێکی گرنگ و پڕ مەترسی بۆ تۆخکردنەوەی کێشە نەتەوەیی و تائیفییەکانی ئەم وڵاتە و سەرەنجامیش ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی. لەوساوە بۆ ئێستا ئەم مێنتاڵیتی و ئەخلاقی تۆڵەیە، ئەم نەزیفی خوێن و نائارامی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لەم سەرزەمینە جوگرافییەدا بەردەوامە و درێژەی هەیە. کاتێک ڕق مێژوو دەنوسێتەوە، دیموکراسییەت لە ژێر پرسیاردا دەمێنێتەوە، کاتێکیش دیموکراسی لەبەردەم پرسیاری بونیادیدایە، نە تەوافوق و نە حکومەتی زۆرینە مانایەکی دیموکراسیان نابێت. بۆیە نوخبەی سیاسی لە عیراق بەر لەوەی جارێکی دی بیر لە تەوافوق، یان حکومەتی زۆرینەی نیشثیمانی بکاتەوە، دەبێ بیر لە خودی دیموکراسی خۆی بکاتەوە.

بەشی دووەم

ئەمریکا و ئێران لەبەردەم پرسی تەوافوق لە عیراقدا

دوای پرۆسەی ئازادی، پرسی هەوڵدان بۆ بەیەکەوە ژیان و رێکخستنەوەی ژیانی سیاسی لە عیراق، بوو بە بەشێکی گرنگ لە گوتاری نە تەنها ئەمریکا و ئێران، بەڵکو تەواوی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیش. لە ئاستی تیۆری و گوتاردا، هەمووان لە خەمی دۆزینەوەی چوارچێوەیەکی سیاسی و بەڕێوەبردندا بوون تا بتوانن کۆی پێکهاتە و تائیفە جیاوازەکانی عیراق بە پاراستنی مافەکانیانەوە لە ناودا جێگە بکەنەوە، بەڵام بە هۆی ئەوەی جەوهەری گوتارەکە، لە تیۆرەوە نەبوو بە پراکتیک، یان نەیدەتوانی گوزارشت لەو رۆحی ڕق و تۆڵە شاراوەیە بکات، کە لە ناوەوەی بەشێکی گرنگ لە نوخبەی سیاسی و دینی، لە ناخی بەشێک لە پێکهاتە و تائیفەکانی عیراق بە نهێنی بە دوای شمشێری خوێناوی مێژوودا دەگەڕا، یان هەر لە بنەڕەتدا خودی گوتارەکە بۆ خۆئامادەکردن و گەڕان بە دوای باشترین دەرفەت و پشتیوانییەوە بوو بۆ تۆڵەکردنەوە، ئیدی سەرەنجام کۆی ناکۆکییەکان، تەواوی بەریەککەوتنەکان، بەریەککەوتنی ئەمریکا و ئێران، گروپە چەکدارو میلیشیا عیراقییەکان لەگەڵ ئەمریکا، سوننە و شیعە، بەغدا و هەولێر، بەریەککەوتنی بەرژەوەندی و ئەجێندای سیاسی وڵاتانی کەنداو و تورکیا لە ڕێی پشتیوانیان بۆ سوننە و تورکمان و تەنانەت گروپە ئایدیۆلۆژییە توندڕەوەکانیش، لەگەڵ ئێران، هەموو ئەمانە یەک شت خۆراکی پێدەبەخشین و بەردەوام وزەی نوێی پێدەدان، ئەویش ئەو گیانی ڕق و تۆڵە مێژووییە بوو، کە لە رۆحی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیدا زیندوو دەژیا. ئەم ڕقە مێژووییە لە دوورترین گۆشەکانی دونیاشدا بە دوای کۆمەک و پشتیوانی تازەدا دەگەڕا، کۆمەک و پشتیوانی بۆ بەهێزکردنی پایە و بنەماکانی دەوڵەت نا، بۆ دروستکردنی دامەزراوەی نیشتیمانی نا، بەڵکو بۆ بەهێزکردنی گروپێکی تائیفی لەسەر حیسابی گروپێکی دی، بە ئامانجی بێهێزکردن، تەنانەت پاکتاوکردنی نەیارە مێژووییەکانیش.

سەرەنجام هەمووان خەریکی ئامادەکاری بۆ بەریەککەوتن و سەرکەوتن بەسەر ئەویدیکەدا بوون، هەمووان خەریکی تیژکردنەوەی نوکی شمشێرەکانیان بوون تا تۆڵەی مێژوویی خۆیان لە گروپ و کەرتەکانی دیکە وەرگرنەوە، کەس خەمی سەقامگیری عیراقی بۆ عیراقییەکان نەبوو، کەس بە دوای دامەزراندنەوە و دروستکردنەوەی دەوڵەت لەسەر بنەڕەتی دەوڵەتی هاوڵاتی و پرەنسیپی هاونیشتیمانیبوون نەبوو، هەمووان سەقامگیری و ئارامی وڵاتیان لە دەرکردنی نەیارەکانیان لە پرۆسەی سیاسی، یان لانیکەم لە لاوازکردنی ئەویدیکەدا دەبینی. هەمووان لە دۆخی دروستبوونی مەترسی بۆ سەر جۆری بیرکردنەوە و نەخشە و پلانی ستراتیژی و سیاسییان لە عیراق، بێ هیچ دوودڵییەک ئامادەبوون هەر رێگە و شێوازێکی نادیموکراتی و دژ بە پرەنسیپ و بەهاکانی مافی مرۆڤ بگرنەبەر. کورت و پوخت، کتێبی (میر)ی مەکیاڤیللی لەسەر مێزی کۆی سیاسی و سیاسییە دینییەکانی عیراق، نە تەنها زیندوو دەژیا، بەڵکو قسەی لەگەڵ ناخی پڕ لە تاریکی هەمووان دەکرد.

ئەمریکا لە دیدی تایبەتی خۆی و بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە، جوڵەی سیاسی، دیپلۆماسی و سەربازی لە گۆڕەپانەکەدا دەکرد. ئێران، تورکیا، وڵاتانی کەنداو و کۆی تائیفە و نەتەوە و هێزە سیاسییەکانی ناوەوەی عیراقیش بە هەمانشێوە سەیری یارییە سیاسییەکەیان دەکرد. ئیدی عیراق بە تەنها گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێی مێژوویی نێوان تائیفە و خانە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی ناوەوەی وڵاتەکە نەبوو، بەڵکو مەیدانی یەکلاکردنەوەی ناکۆکی و بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش بوو. واتە جوگرافیایەک بە کۆی ناکۆکییە مێژووییەکانییەوە کەوتەوە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی تازەوە، تاقیکردنەوەیەک کۆی لایەنە عیراقی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان تیایدا بە دوای سەرخستنی مۆدێلی بەڕێوەبردن و سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دڵخوازی خۆیاندا دەگەڕان، هەمووان خەمی نوسینەوەی سەرکەوتنی خۆیان بوو، نەک دەوڵەت و گەلانی عیراق، چونکە هەر لە بنچینەدا پرەنسیپی ناسنامەی عیراقیبوون و نیشتیمانیبوون نەبووە بەشێک لە کاری سیاسی هیچ یەکێک لە لایەنە ناکۆکەکانی ناوەوە و دەرەوەی عیراق. ئەمریکا ئەجێندای تایبەتی خۆی هەبوو، سەرکەوتن بۆ ئەو بریتیبوو لە سەپاندنی دیموکراسییەت لە رێی هێزەوە، گەمارۆدان و خنکاندنی زیاتری ئێران لە ڕێی جوگرافیای عیراقەوە. دیموکراسییەت لە وڵاتێکدا، کە خاوەنی تاکە هێزێکی سیاسی دیموکرات نییە، هێزێکی سیاسی لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە نادۆزیتەوە بە کردەوە کار بۆ پەروەردەی سیاسی و دیموکراسی ئەندام و کادیرانی خۆیشی بکات، چجای ببنە هێزی پێشەنگ لە گەشەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی و بەیەکەوە ژیان. ستراتیژی ئێران بریتیبوو لە شکستپێهێنانی ئەجێندای ئەمریکی و هاوپەیمانەکانی، هەرچی زیاتر دوورخستنەوەی مەترسییەکانی ئەمریکا لە سنورەکانی، وێڕای ڕەنگکردنی عیراق بە ڕەنگی ئایدیۆلۆژیای شیعەگەرێتی و فراوانکردنی هەڵمەتی سیاسەتی تەشەیوع، واتە گواستنەوەی ئایدیۆلۆژیای ژێر عەمامەی مەلا سیاسییەکانی تاران بۆ بەغدا و مسۆگەرکردنی دانیشتنی سێبەرە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەکانی لەسەر کورسی دەسەڵات. ئەجێندای عەرەبی سوننە و تورکمانیش هەرچی زیاتر ڕوو لە تورکیا و وڵاتانی کەنداو بوو، تەنانەت تورکیا بە خەونی مێژوویی میساقی میللییەوە، هەمیشە وەک بابەتێکی ستراتیژی سەیری پرسی چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوکی کردووە. پرسی ڕاپرسی لەم شارەدا، کە ماددەیەکی دەستورییە، سەبارەت بە تورکیا هێڵی سوور بووە و (ئەحمەد داود ئۆغلو) بە ڕوونی لە کتێبەکەیدا (العمق الاستراتیجی، موقع ترکیا ودورها فی الساحة الدولیة) ئەم مەترسی و دیدەی دەوڵەتی تورکیای سەبارەت بەم پرسە خستووەتەڕوو. دۆخی کورد و هێزە سیاسییەکانی کوردیش هەر وەک مێژووی ڕابردوو دابەشی سەر ئەجێندا و سیاسەتی پایتەختەکانی وڵاتانی دراوسێ، ئەنکەرە و تاران بووە.

دەوڵەتانی گەورەی دونیا، وڵاتانی ناوچەیی و کەنداو، خەریکی یاریکردن بەپێی ویستی سیاسی و ستراتیژی خۆیان بوون، خەریکی هاوپەیمانی و بەشینەوەی چەک و پارە و تەنانەت دروستکردن و ناردنی گروپی چەکداریش بوون بۆ ناو عیراق بە ئامانجی یەکلاکردنەوەی ناکۆکییەکان و سەرکەوتن بەسەر نەیارە مێژووییەکانیاندا. تەواوی ئەو ململانێ ناوچەیی و نێودەوڵەتییەش لە ڕێی جوڵە بە کارتی سیاسی، تائیفی، مەزهەبی و نەتەوەیی لە ناو خاکی عیراقدا ئەنجام دەدرا. دەتوانین بڵێین، هیچ یەکێک لە لایەن و گروپەکانی ململانێ و ناکۆکی، چ لایەن و گروپەکانی ناوەوەی عیراق، چ لایەنە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، هەڵگری خەمی نیشتیمانی و دروستکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی، سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوبەش نەبوون بۆ عیراق، هیچیان بە دوای چارەسەر و دۆزینەوەی ڕیشەی کێشە مێژوویەکانی گەلانی عیراقەوە نەبوون، بۆیە ئەوەی عیراق لە سەرەتای دروستبوونییەوە بە دەستییەوە دەناڵێنێت، ئێستایش و دوای سەد ساڵ لەو مێژووە لە فۆرم و شێوەی دیکەدا بە دەست هەمان ئەو گرفت و ناکۆکییە مێژوویی و کۆمەڵایەتییانەوە گیرۆدەیە، ئەوەیە کە کێشەی قوڵی لەگەڵ دیموکراسی، تێگەیشتن لە جیاوازی و دواتریش دیموکراسییەتی تەوافوقی هەیە، ناتوانێ چیتر بارمتەی مێژوو نەبێت و تەپ و تۆزی ڕابردوو بە خاتری بونیادنانی عیراقێکی ئارام بۆ هەمووان، تێپەڕێنێت.
عیراقی دوای بەعس، لەسەر بنەمای تەوافوق بونیادنرایەوە، نە ئەمریکا و نە ئێران، نە نوخبەی سیاسی عیراقی و هێزە سیاسییەکانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی ئەم بنەمای تەوافوقە لە تیۆرەوە بگۆڕن بۆ بەشێک لە هۆشیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی پێکهاتە جیاوازەکانی عیراق، نە توانیان پرسی نیشتیمانیبوون و ستراتیژی نیشتیمانی و کۆبوونەوەی هەمووان لە دەوری ناسنامەیەکی نیشتیمانی هاوبەشدا بکەنە پرسێکی دیموکراسی، ئەخلاقی، نیشتیمانی و هەمووان لە یەک چوارچێوەی نیشتیمانیدا کۆبکاتەوە. ئەم بناغەی تەوافوقە لە دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکمی عیراقەوە لە (١٢ تەمموزی ٢٠٠٣) دانرا و دواتریش لە کابینەکانی حوکمڕانیدا درێژەی پێدرا. بەڵام کۆی ئەزموونی نزیک بە بیست ساڵی رابردوو، پەیامێکی کە ڕوون و ئاشکرا بە هەمووانی گەیاند، بریتیبوو لەوەی پرسی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە وڵاتێکی نادیموکرات و لە ژێر ڕەحمەتی هەڕەشەی بەردەوامی وڵاتانی ناوچەیی و گروپە چەکدارە نادەوڵەتییەکانی ناوەوە، هەرگیز ناتوانێت سەرکەوتوو بێت. بۆیە ئێستا قسە لەبارەی فۆرمێکی دیکە و نموونەیەکی دیکەی دیموکراسی دەکرێت، تایبەت لەلایەن موقتەدا سەدر و گروپەکەیەوە، ئەویش دیموکراسییەتی زۆرینەی سیاسی، یان وەک سەدر ناوی ناوە "زۆرینەی نیشتیمانییە".
بەشی سێیەم

دیموکراسییەتی تەوافوقی، شکستی ئەزموونی عیراق

سەردەمی ئێستا بە سەردەمی دیموکراسی دەناسرێت، یان لانیکەم وا دەردەکەوێت کە سەردەم و قۆناغی مێژوویی دیموکراسییە. ئەگەر بەراوردی ئێستای سیستمە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی دونیا بە ٥٠ ساڵ پێش ئێستا بکەین، دەبینین ژمارەیان بەردەوام لە هەڵکشاندایە. ئەمڕۆ سیستمە سیاسییەکانی دونیا، چەندیش لە یەکدی جیاواز بن، بەڵام خۆیان بە دیموکراسی پێناسە دەکەن، واتە دەیانەوێت دیموکراسییەت وەک ئامرازێک بۆ ڕەوایەتیدان بە ژیانی سیاسی نوێ بەکاربهێنن. ئەگەر نوێبوونەوە، نوێکردنەوەی سیستم و چەسپاندنی یاسا بنەمایەکی دیموکراسیانەی هەبێت دەبێتە هەنگاوێکی باش، بەڵام ڕوونە کارەکە هەمیشە بەمجۆرە نییە. لە یۆنانی کۆنەوە بۆ ئێستا، بەشێکی گرنگ لە بیرمەندانی فیکری سیاسی، ڕەخنەیان ئاراستەی تیۆرەی دیموکراسی و مومارەسەی دیموکراسییەت کردووە. راستە ئەمڕۆ ژمارەیەکی گەورەی وڵاتان دیموکراسین، بەڵام مێژووی دامەزراوە سیاسییەکانیان ئەوەمان بۆ دەردەخات، کە تا چەند هەنگاو و ڕێوشوێنە دیموکراسییەکانیان فشەڵ و لەرزۆکن. مێژووی ئەوروپای سەدەی بیست پێیگووتین، کە دیموکراسییەت فۆرمێکی حوکمڕانی قورسە، چ لە سەرەتا و هاتنیدا، چ لە بونیادنان و داڕشتنەوەیدا، بەجۆرێک فاشیزم، نازیزم و ستالینیزم، خەریک بوو ئەم فۆرمی حوکمڕانییە لە ڕیشەوە دەربهێنن. دیموکراسییەت لە منداڵدانی ململانێ کۆمەڵایەتییەکانەوە هاتووەتەدەر و زۆرجاریش لە ناو ئەو ململانێیانەدا خودی دیموکراسیەت خۆی بووەتە قوربانی.
مێژووی عیراق، مێژووی ململانێی نادیموکراسییانەیە، مێژووی خوێن و شمشێر و برینە. دوای پرۆسەی ئازادیش، نە نوخبەی سیاسی، نە هێزە سیاسییەکان، توانای تێپەڕاندنی ئەم بۆنی خوێن و مێژووی برینەیان پێشاننەدا، بۆیە تا ئێستا عیراق گیرۆدەی برینەکانی ڕابردوویەتی و لە بازنەی ئەو مێژووەدا دەخولێتەوە.

ئەزموونی عیراقی دوای بەعس، ئەزموونی تەوافوقییە، بەبێ بوونی هۆشیاری دیموکراسی، ئەزموونێکە لە ڕووی تیۆرییەوە لەسەر بنەمای رێزگرتن و بەیەکەوە ژیان دامەزراوە، بەڵام نەک ڕێز لەو جیاوازییانە نەگیراوە، بەڵکو هەوڵ بۆ پشتگوێخستنی ئەو میکانیزم و بنەما سیاسی و کولتورییانەش دراوە، کە سەرزەمینی بەیەکەوە ژیان پێویستی پێیەتی. دیموکراسییەتی تەوافوقی، بریتی نییە لە تیۆرەیەکی ڕووت و فڕێدانی دروشم، بەڵکو دەبێ لە واقیعی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا پراکتیزە بکرێت. نوخبەیەک کە نەتوانێ دیموکراسییانە بیربکاتەوە، هێزە سیاسییەکانیش ناتوانن هێزی دیموکرات بن، بۆیە نە نوخبەکە و نە هێزە سیاسییەکانیش ئومێدی بیناکردنی کۆمەڵگەی دیموکراسییان لەسەر بینا ناکرێت. سیاسییەک نەتوانێ دیموکراتخواز بێت، ناشتوانێ لەگەڵ تەوافوقدا بە ئارامی بژیت. نوخبەی سیاسی عیراق و هێزە سیاسییەکانی بە هەرێمی کوردستانیشەوە، بەو مەرجە دیموکراسییەت و دیموکراسییەتی تەوافوقییان قبوڵە، کە بۆ ئەبەد هەر خۆیان دەسەڵاتدار و بڕیار بە دەست بن، خۆیان مەرجەع و ناوەند و سەنتەری یەکەم و دوا بڕیار بن. واتە پێشمەرجی کۆی نوخبە و هێزە سیاسییە دەسەڵاتدارەکانی عیراق بۆ دیموکراسییەتی تەوافوقی، لە ڕووی پراکتیکییەوە سەپاندنی هەژموونی نەتەوەیەک بەسەر نەتەوەیەکی تر، تائیفەیەک بەسەر تائیفەیەکی تر، ئایدیۆلۆژیا و ستراتیژێکە بەسەر ڕوانین و دونیابینییەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی دیکەدا.

مەرج نییە ئەوەی لە سویسرا و کەنەدا و بەلجیکا و زۆر دەوڵەتی دیکەی دونیادا سەرکەوتنی بە دەستهێناوە، لێرەش بە هەمان ئەندازە سەرکەوتوو بێت. دیموکراسییەتی تەوافوقی بەرهەمی داننان بە فرەیی کۆمەڵگەیە، هەندێجاریش رێگەچارەیەکە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانێکی سیاسی، تا هەموو تواناکان بەیەکەوە، نیشتیمان و دامەزراوە دەستورییەکانی نیشتیمان لە مەترسی بپارێزن، هەر وەک ئەوەی لە گەرمەی قەیرانی (سکانداڵی واتەرگێت) لە ئەمریکا پێشنیارکرا.

عیراق، کۆمەڵگەیەکی فرەییە، بە هۆی ئەوەی هیچ دەسەڵاتێکیش هێزی لە ڕیشەهەڵکێشانی ئەم فرەییەی نابێت، بۆیە دەبێت مامەڵەی دروست و هاوچەرخانەی لەگەڵدا بکرێت. لە کۆمەڵگەی فرەییدا، خودی پێکهاتە و سروشتی کۆمەڵگەکە خۆی قەیرانێکە، چارەسەرکردنی قەیرانێکی وەهاش پێویستی بە دۆزینەوەی دەرچەیەکی دیموکراسییانە هەیە بۆ بەیەکەوە ژیان، ئیدی ئەو چارەسەرە لە ژێر ناونیشانی دیموکراسییەتی تەوافوقی، یان فیدراسیۆنی فراوان، یان هەر ناونیشانێکی دیکەدا بێت بایەخێکی ئەوتۆی نابێت، بەڵکو گرنگ خودی چارەسەرە دیموکراسییەکەیە. کێشەی عیراق ئەوەیە، بە هۆی فرەییبوونی کۆمەڵگەکەیەوە، دەشێ دیموکراسییەتی تەوافوقی هەنگاوێک بێت بەرەو باشتر و خێراتر چارەسەرکردنی قەیرانە مێژووییەکانی، بەڵام گرفتە بونیادییەکە لێرەوە دەست پێدەکات، نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکانی ئەم وڵاتە، نە دەتوانن دیموکراسی بن، نە دەتوانن بە تەوافوق بەیەکەوە بژین. نزیک بە دوو دەیەی دەسەڵات لە بەغدا، ئەگەرچی هێزی لە تەوافوقەوە وەرگرتووە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع، بە پلەی ئیمتیاز دەسەڵاتێکی نادیموکرات و ناتەوافوقی بووە. دەسەڵاتێک بووە، ئەگەر قاچەکانی لە ناو تیۆرەی تەوافوقیشدا بووبێ، سەری لە ناو ستەمکاری زۆرینەی تائیفیدا نغرۆ بووە.

مۆدێلی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە عیراقدا، مۆدێلێکی تایبەت بەخۆیەتی. مۆدێلێک نییە لە مێژووی سیاسی و ئەزموونی دەوڵەتان و گەلانی دیکەوە وەرگیرابێت. مۆدێلێکە دەشێ بە مۆدێلی دیموکراسییەتی تەوافوقی شکستخواردووی وڵاتانی وەک لوبنان و قوبروسی بەر لە دوو کەرتبوون بەراورد بکرێت. لوبنان وڵاتێکی فرەییە، بۆ چارەسەرکردنی فرەییەکەی جومگەکانی دەسەڵات و سەرۆکایەتییەکانی وڵاتیان بەسەر پێکهاتە ئایینی و تائیفییە جیاوازەکاندا دابەش کردووە، بەڵام تا ئێستایشی لەگەڵدا بێت، تەوافوق، نەک نەبووە هۆی تێپەڕاندنی گرفتەکانی، بەڵکو کردوویەتی بە وڵاتێکی پڕ لە قەیرانی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری قورس. قوبروس دوای ڕزگاربوونی لە ژێر سێبەری تاجی کۆلۆنیالیزمی بریتانیا، لەسەر بنەمای تەوافوق، بەڕێوەبردنی وڵات لە نێوان هەر دوو پێکهاتە نەتەوەییە سەرەکییەکە، یۆنانی و تورک، داڕێژرا، بەڵام سەرەنجامی تەوافوق بەرەو دوو کەرتبوون و دابەشبوونی وڵاتەکە هەنگاوی نا. وەک چۆن هۆکاری تەواوی شکستی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە لوبنان و قوبروس، بە تەنها بریتی نییە لە دیوی ناوەوەی کۆمەڵگەی فرەیی ئەو وڵاتانە و نادیموکراسیبوونی نوخبەی سیاسی، بەڵکو هۆکارگەلێکی دیکەیش هەبوون کە لە دەرەوەی سنورەکانی ئەو وڵاتانەوە وەک بەشێک لە شکست پێهێنانی پرسە دیموکراسییەکە ڕۆڵی بینیوە، بەڵام ڕۆڵی دەرەوەی سنورەکان، بەبێ کۆمەکی ناوەوە، ڕۆڵێکی بێکاریگەر و تەواو بێهێز دەبوو. ئەوە ناوەوەیە، نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکانی ناوەوەی وڵاتن ناتوانن دیموکرات بن، بە تەوافوق و بەیەکەوە بژین. لە عیراقیشدا هەمان ئەو گرفتانە بوونیان هەیە، گرفتی ئامادەنەبوونی نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکان بۆ ژیانێکی تەوافوقی، تەوافوقێک، کە مافی کۆی کەرتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی تێدا رێزلێگیراو و پارێزراو بێت. ڕاستە لە عیراق دەستورێکی تەوافوقی بوونی هەیە، دەستورێک تا ڕادەیەک ماف و ئازادی بۆ تەواوی پێکهاتەکانی عیراق دابینکردووە، بەڵام کاتێک نوخبەی دەسەڵات و هێزە سیاسییە تائیفییەکان ناتوانن ئەم ماددانەی دەستور لەسەر کاغەزەوە بگوازنەوە بۆ ناو ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگەی پلوڕاڵی عیراقدا، ئیدی لێرەوە گرفتەکان رۆژ بە رۆژ زەقتر و گەورەتر دەردەکەون. لە عیراقدا تەوافوق بوو بە بنەمای پێکهێنانی حکومەت و دابەشکردنی پۆستە باڵاکان، بەڵام ئەوەی کە هەرگیز دروستنەبوو ژیانی بەیەکەوەیی و تەوافوقی بوو. لە عیراقی تەوافوقیدا، هەمووان، کۆی نوخبەی سیاسی، تەواوی هێزە سیساییەکان، تەنها بیریان لای یەک ئەجێندا و ستراتیژی دیاریکراو بوو، ئەویش ستراتیژی سەپاندنی ویست و خواستی نەتەوەیەک، تائیفەیەک، گروپێک، بەسەر نەتەوە و تائیفە و گروپێکی دیکەدا بوو، تایبەت ئەو تائیفە و گروپانەی نەیاری زۆرینەی سیاسی و تائیفی بوون.

هەموو ئەمانە پێماندەڵێن، لە دوای کەوتنی بەعسەوە، نوخبەی سیاسی عیراق لە ڕێی چەندین کابینەی جیاوازەوە لە شکستێکەوە بەرەو شکستێکی دیکەمان دەبەن. ئەزموونی شکستی هیچ کابینەیەک، هیچ ناکۆکی و ناتەباییەکی تائیفی و نەتەوەیی، هەنگاوێکی دڵخۆشکەری بەرەو پێداچوونەوە و سەرخستنی پرسی دیموکراسییەتی تەوافوقی بۆ هاوڵاتیانی عیراق لە ئایندەدا پێنەبووە. دوای شکستی دیموکراسییەتی تەوافوقی، ئێستا موقتەدا سەدر وەک لایەنی یەکەمی براوەی هەڵبژاردنی ١٠ تشرینی یەکەمی ٢٠٢١، خەریکی هەوڵدانە بەرەو کردنەوەی فۆرمێکی دیکە لە دیموکراسی، کە ناوی ناوە (زۆرینەی نیشتیمانی). پرسیار ئەوەیە ئایا پرسی گۆڕینی فۆرمی دیموکراسییەتی تەوافوقی بە دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانی، دەتوانێ چارەسەرێک بێت بۆ ساڕێژی برینە مێژووییەکان، دەتوانێ سەرکەوتوو بێت، دەتوانێ شتێکی گرنگ بە قازانجی پرسی دیموکراسی و سەقامگیری ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە عیراق بگۆڕێت. بێگومان دەبێ بە گومانێکی زۆر و بە پارێزەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو دروشم و چەمکانە بکرێت، کە سەدر ڕۆژانە فڕێیاندەداتە ناو گۆڕەپانی سیاسی عیراقییەوە.

سەدر، داوای دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانی دەکات، بەڵام تەواو ڕوون نییە مەبەستی لەو فۆرمە لە دیموکراسییەت چییە. ئایا مەبەستی پێکهێنانی زۆرینەیەکی پەرلەمانی و پەراوێزخستنی نەیارەکانییەتی، یان گەرەکییەتی هەمووان ملکەچی ویستی سیاسی و گوتاری پڕ لە ڕاڕایی سیاسی خۆی بکات. گوتاری سیاسی سەدر و سەدرییەکان جێگیرییەکی سیاسی ئەوتۆی پێوە دیار نییە تا ئومێدی نیشتیمانی لەسەر هەڵبچنرێت. ئەوەی تا ئێستا زۆر بە ڕوونی گوتوویەتی، ئەوەیە کە نابێ نوری مالیکی بەشێک لەو حکومەتە بێت کە ئەو، واتە سەدر پێکیدەهێنێت. سەدر جگە لە مالیکی، ڤیتۆی لەسەر هیچ سیاسییەکی دیکەی عیراقی نییە، واتە زۆرینەی نیشتیمانی لای سەدر، جگە لە دوورخستنەوەی مالیکی لە بەشداری کابینەی داهاتوو و وەرگرتنی هیچ پۆستێکی باڵا، هیچی دیکە نییە.
ئایا ئەوەی سەدر داوای دەکات دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانییە، یان هەمان تەوافوقەکەی پێشترە و ناونیشانەکەی گۆڕیوە. دیموکراسییەتی زۆرینە، بەشداری زۆرینەی ڕەهای گروپە سیاسییەکان نییە لە دەسەڵات، بەڵکو پێکهێنانی حکومەتە لەلایەن زۆرینەیەکی سیاسییەوە و لە بەرامبەریشدا ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێز دروست دەبێت، بەڵام سەدر نە توانای کۆکردنەوەی ئەو زۆرینە پەرلەمانییەی هەیە، نە لە بەرژەوەندی ئەودا دەبێت ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێز و کاریگەر، خاوەن میلیشیای چەکداری پشتئەسوور بە ئێران لە گۆڕەپانەکەدا وەک مەترسی لەسەر دەسەڵات و بەرژەوەندییە سیاسییەکانی بوونی هەبێت. بۆیە هەوڵی زۆر دەدات تا بەشێک لە هاوپەیمانەکانی مالیکی لە هاوپەیمانێتی (چوارچێوەی هەماهەنگی) دەربهێنێت و بیانکات بە بەشێک لە هاوپەیمانێتییەکەی خۆی و حکومەتە چاوەڕوانکراوەکەی.

کێشەی کۆی نوخبەی سیاسی لە عیراق، ئەوەیە توانای بونیادنانی فۆرمێک لە ڕێکخستنی سیاسییان نییە، کە ڕۆڵی شایستە بە خۆیان بە تەواوی تائیفەکان لە ژیانی نیشتیمانیدا بدات. سەقامگیری کۆمەڵگە فرەییەکان بە تەنها لە ژێر هەڕەشەی مەسەلەی تائیفیدا نین، بەڵکو شکستی دامەزراوە نیشتیمانییەکانیشە، کە ناتوانێت ڕاستگۆیانە دان بە دابەشبوونەکەدا بنێت و بەرژەوەندییە تائیفییەکان بە باشی مامەڵە بکات. واتە ئەوەی پێویستە ڕاست بکرێتەوە ڕەفتاری سیاسی نوخبەیە، نەک شتێکی دی. ئەوەی بە پلەی یەکەم لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە شکستی خواردووە، ئەو نوخبە سیاسییەیە کە تا ڕادەیەکی گەورە ڕەوایەتی مێژوویی بەسەر ڕەوایەتی عەقڵانیدا زاڵ کردووە. ڕابردوو بووەتە ئەو بنەما مێژوویی و سیاسییەی ڕەوایەتی ئامادەبوونی لە ئێستادا پێدەدات. بەبێ پێداچوونەوە بەم تێگەیشتن و ئاوڕدانەوە ترسناکە بۆ ڕابردوو، بەبێ جێهێشتنی ئەو مێژووە و کرانەوە بەسەر ئێستادا، بەبێ خۆ ڕزگارکردن لەو بە بارمتەگرتنەی مێژوو، دەرفەتەکانی ژیان لەبەردەم دیموکراسییەت لەم وڵاتەدا رۆژ بە رۆژ بچووکتر و داخراوتر دەبن، کاتێکیش دیموکراسییەت بوونی نابێت، ئیدی قسەکردن لە فۆرمەکانی دیموکراسی، تەوافوقی بێت، یان زۆرینەی نیشتیمانی، وەک ئەوە وایە هەوڵدەیت لە وشکانیدا مەلە بکەیت.
شارپرێس

ليست هناك تعليقات

إرسال تعليق

adv/https://www.facebook.com/QaiwanGroup|https://i.postimg.cc/Nfy5msCp/Kurd-Plate-Qg-12-4.gif