چۆن لەگەڵ بەغدا مامەڵە بکەین؟!

عیماد ئەحمەد

یەکێتیی نشتیمانیی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ھەشتاکانی سەدەی رابردوو بۆ چارەسەری پرسی کوردستان، مافی چارەی خۆنووسینی خستەڕوو، کە دوای راپەڕین کردیە مافی چارەی خۆنووسین لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەیزانی لەڕووی واقیعییەوە جێبەجێکردنی ئەو دروشمە هەمیشە بەندە بە هەلومەرجە بابەتی و خۆییەکان، بێگومان بە رەچاوی و هاوسەنگیی هێز و چەند فاکتەرێکی دیکەش.

لە کوردستانی باشووردا [باشووری کوردستاندا] سەرەتا چارەسەری پرسی کورد بە داخوازیی لامەرکەزی دەستیپێکرد و ئینجا بە ئۆتۆنۆمی و دواتر بە ئۆتۆنۆمیی راستەقینە و دوای راپەڕینیش بە دامەزراندنی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگات بە فیدراڵیەت، کە یەک لایەنە جاڕدرا، بەمەش دۆزی کوردستان بەرەوپێشچوونێکی بەرچاو لە جێبەجێکردنی مافی چارەی خۆنووسین بەرجەستە دەکات و دەچێتە قۆناخێکی نوێ و جیاوازەوە.

لە سادەترین پێناسەدا فیدراڵیەت بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵاتی ئیداری و دارایی و دیاریکردنی سنوور لەنێوان حکومەتی ناوەند و هەرێمەکاندا، کە بێگومان ئەم دابەشکردن و پێکەوەژیانە لەڕێگەی دەستوورەوە رێکدەخرێت، بەو واتایەی بەبێ بوونی دیموکراسی، فیدراڵیەت بوونی نییە، واتە پێشمەرجی فیدراڵی، بوونی سیستمێکی سیاسیی دیموکراسییە.

بێگومان فیدراڵییەت چەند جۆر و چەند فۆرمێکی جیاوازی بەرجەستەبووی هەیە، فیدراڵییەت لەسەر بنەمای نەتەوەیی، لەسەر بنەمای دین و مەزهەب، لەسەر بنەمای ئیداری، بەڵام لە هەموو ئەو فۆرمانەدا خەسڵەتی سەرەکیی بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵات و جۆری بەیەکەوەژیانی ئەو پێکهاتانەی لە چوارچێوەی ئەو کیانەدا دەژین کە ئەمەش بابەتێکی ھەستیار و ھاوبەش و گرنگە.

وەکو لە ئەزموونەکانی فیدراڵییەت دەردەکەوێت، ئاڵۆزترین جۆری فیدراڵییەت، فیدراڵییە لەسەر بنەمای نەتەوەیی، کە دوو شوناس یان زیاتری نەتەوەیی بڕیار دەدەن لە چوارچێوەیەکی دیاریکراودا بەیەکەوە کار بکەن. لەو رووەوە بەڵگە نەویستە کە ئەزموونی دیموکراسی و فیدراڵییەتی عێراق تازەیە و خاوەنی چەندین تایبەتمەندی و خەسڵەتی جیاوازی تایبەت بە خۆیەتی. لەوەش زیاتر، دەکرێت بڵێین بارودۆخی سیاسی و حوکمڕانی لە عێراقدا بە جۆرێکە کە رەنگە بە ئاسانی و بە ماوەیەکی کورت نەکرێت وا بە ئاسانی سیستەمی فیدراڵیی تێدا بەرقەرار بکرێت.

رەگی فیدراڵییەتی ئێمە تەنها ناگەڕێتەوە بۆ کاتی رووخاندنی دیکتاتۆریەت لە عێراق لە ساڵی 2003دا، بەڵکو بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ دەرئەنجامەکانی دوای راپەڕینی ئازاری ساڵی 1991، ئەو کاتەی کورد توانیی بۆ یەکەمجار ئیدارەیەکی نیمچە سەربەخۆ بونیادبنێت و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش پاڵپشتیی بکات کە ئەمەش بووە دەروازەی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی بۆ دروستکردنی عێراقی تازە لە ساڵی 2003، واتە راپەڕین، کۆڕەو، ناوچەی ئارام و دژەفڕین، دواتریش بڕیاری 986ی نەتەوە یەکگرتووەکان وایکرد کورد کیانێکی جیاواز لە رژێمی بەعسی ئەوکات دروستبکات، کە بووە بنەمای دیاریکردنی رێژەی 17%ی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هەرێمی کوردستان لە بڕیاری نەوت بەرامبەر خۆراک.

دوای رووخانی سەدام حوسێن، ئێمە بەسەر دۆخێکی تەواو جیادا کەوتین، کاراکتەری سەرەکیی رووخاندنی ئەو رژێمە بووین، بە هێز و پێگەیەکی بەرچاو چووینە بەغدا، سەرەنجام سیستمی فیدراڵیشمان لە دەستووردا چەسپاند و هەرێمی کوردستان بووە قەوارەیەکی دەستووریی دانپێدانراو لە عێراقدا، بەڵام لەڕووی کردارییەوە هەندێک کێشە و بەربەست هاتنە ئاراوە لەوانە:

- لەڕووی بەرژەوەندیی ستراتیجی، ئێمە کوردین و بەشێکین لە کوردستانی گەورە، عەرەبی عێراقیش بەشێکن لە نەتەوەی عەرەب.

ـ بەهۆی ئەوەی سوننەی عەرەب ئەوکات بەشداریی پرۆسەی سیاسیی نەکرد، کورد و شیعە بۆشایی ئەوانیان پڕکردەوە و وا هاتە بەرچاو کە ئێمە بەهێزین و پێگەمان پتەوە، لە کاتێکدا لە پیادەکردنیدا تووشی کەموکورتی و کێشە هاتین، بۆ نموونە کات هەبووە ئێمە وا هەڵسوکەوتمان کردووە کە مافمان هەیە و ئەرکمان نییە، تاوەکو لەم دواییەدا وەکو فاکتەری بەھەدەردان و خواردنی پشک و بەرکەوتە و داهاتی بەشەکانی دیکەی عێراق، پێناسەیان کردووین.

ـ خاڵێکی دیکەی کێشەکە ئەوەیە کە ئێمە توانیمان لە ساڵی 2005 ھاوبەشی بکەین لە نووسینەوەی دەستوور و بەشێکی سەرەکییش بووین لە پەسندکردنی، بەڵام لەڕاستیدا چەندین ماددەی دەستووری هەن سەبارەت بە فیدراڵییەت کە پێویستە بە یاسای روون رێکبخرێن، ئێمە ئەوانەمان فەرامۆش کرد و ئەو یاسایانە کە گرنگ بوو دەربچن ھەر دەرنەچوون، ئەمەش وایکرد شرۆڤەی سیاسی جێگەی لێکدانەوەی یاسایی و دەستووری بگرێتەوە و سەرەنجام کێشەکان ئاڵۆزتر بن.

رەنگە لێرەوە پرسیاری سەرەکی ئەوە بێت بۆچی ئەوکات قەیرانەکان بەو قورساییەی ئێستا سەریانهەڵنەدا؟ سەڕەرای ئەوەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، رۆڵی دەستتێوەردانی دەرەکی و دەوروبەر بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ تێکدان و سەرنەکەوتنی فیدراڵییەت لە عێراق لەترسی کێشەی ناوخۆیی و نەتەوەیی خۆیان. هۆیەکی دیکە ئەوەیە تەرازووی هێز لەنێوان ناوەند و هەرێم تێکچوو و لە قازانجی ناوەند شکایەوە.

بە بڕوای ئێمە، یەکێک لە هۆکارەکانیش ئەوە بوو کە نەوەیەکی سیاسی رەسەن ئەوکات لە کایەکەدا بوون، کە خۆیان ئۆپۆزیسیۆن و ئەندازیاری رووخاندنی بەعسیش بوون، خاوەن ئەزموون و شارەزایی بوون، قوڵایی مێژوویی و دەرەکی و سیاسیی پێویستیان هەبوو، وەکو مام جەلال، کاک مەسعود، کاک نەوشیروان، محەممەد باقر حەکیم، محەممەد بەحر العلوم، ئەحمەد چەلەبی، عەدنان پاچەچی، ئەیاد عەللاوی، نەسير چادرچی و هتد. ئەمانە سەرەڕای ئەزموون و شارەزایی، خەبات و یادەوەرییەکی هاوبەشی مێژووییان پێکەوە هەبوو، ئێستا ئەو یادەوەریە خەریکە کاڵ دەبێتەوە، بۆیە پێویستە لەبەر رۆشنایی ئەم واقیعە تازەیە مامەڵە لەگەڵ عێراق بکەین، بە روونی ئەرک و مافەکانمان دیاری بکەین، بۆ ئەوەش رێکخستنەوەی ماڵی خۆمان پێشمەرجی هەموو ئەو هەنگاو و پێویستییانەیە کە لە پێشمانن، بۆشایی نێوان دەسەڵات و خەڵک کەمبکەینەوە، لە کوردستان دەرگا بۆ بەشداریی راستەقینەی سیاسی و کۆمەڵایەتی بکەینەوە، ناکرێت لە بەغدا داوای سازان و رێککەوتن و تێپەڕاندنی قەیرانەکان بکەین، لێرەش پێچەوانەی ئەو داخوازیانە کار بکەین، خاڵێکی دیکەی گرنگ ئەوەیە کە ئێستا بۆشایی لەنێوان کورد و شەقامی عەرەبی، بە تایبەت شەقامی شیعی دروستبووە، پێویستە ئەم بۆشاییە چارەسەر بکەین و وەکو جاران خاڵە هاوبەشەکان دەستنیشان بکەین، ھەوڵیش بدەین بەشێک لە کێشەکانیش هەڵبگرین بۆ کاتێکی دیکە کە زەمینە لەباربێت بۆ چارەسەرکردنیان.

بۆیە پێویستە کورد پێداگری لەسەر سازان و شەراکەت و بەرژەوەندیی هاوبەش و شەفافیەت لە مەلەفی نەوت و گاز و گونجاندنی لەگەڵ دەستوور و نێوماڵی خۆی قایم بکات، کە ئەمەش تاکە رێگەی بێ چەندوچوونی مانەوە و بەهێزبوونمانە لە عێراق و کوردستان.