مارکس تارمایەک بەسەر دنیاوە

توانا ئەحمەد
-
سەراپای بەرهەمەکانی قسەکردنە لەبارەی پارەو قازانج و سەرمایە و شیتەڵکاری ئابووریەوە ، بەڵام ژیانێکی کولەمەرگی دوور لەپارەو داهاتی گوزەراند و نەعلەتی هەژاریی تامردن بەرینەدا، دەستنیشانی قەیرانی دارایی و ئابووری هەموو دنیای کرد و کەموکورتی پێشکەوتوترین سیستمی ئابووری دەرخست ، بەڵام توانای ئەوەی نەبوو چارەی هەژاری و دەستکورتی خۆی بکات، تەنانەت لەرۆژێکی ساردی لەندەن لەناو دەستنوسەکانی رستەیەکی تراژیدی دۆزرایەوە کە ئەڵێ (کەوتومەتە دۆخێکی سەیرەوە، پاڵتۆکەم لەبری قەرز داناوە، ناشتوانم قەرزەکە بدەمەوە بۆ ئەوەی بتوانم پاڵتۆکەم وەربگرمەوەو بچمە دەرەوە)، هەرچەندە ئەو پیاوە بەهەژاری و دەسکورتی سەری نایەوە، بەڵام دوای خۆی وەکو تارمایی و سێبەرێکی خەست بەسەر دنیادا مایەوە، ئەوەی مارکس لەهەموو فەیلەسوف و بیرمەندانی تری دنیا جیا ئەکاتەوە ئەوەیە سەرسەختانە بۆ بڕواو قەناعەتەکانی ژیا، لەژێر زەبری هیچ دۆخێکی سەختی ژیانی خۆی و خێزانەکەیدا سازشی لەسەر هیچ بڕوایەکی خۆی و لەگەڵ هیچ دەوڵەت و کەسێک نەکرد، ژیانی تایبەتی مارکس جگە لە دەستکورتی و راوەدوونان و دەرکردن شتێکی تر نەبووە، بەهۆی هەژاریەکەیەوە منداڵەکانی و تەنانەت هاوسەرەکەشی لەدەستدا، خۆیشی بەدەست ئازاری جگەر و چەند نەخۆشیەکەوە تلایەوەو مرد، بەڵام تەسلیم نەبوو، لە ئەڵمانیا وڵاتەکەی خۆی دەربەدەرکرا، لەپاریس گیرسایەوە، دووبارە ئاوارەی بەلژیکا بوو، لەوێش مافی ژیان و مانەوەی پێ رەوا نەبینرا، ناچار رووی لە لەندەن کرد و سەرەنجام لەو شارەدا بێ پاسپۆرت ژیاو سەری نایەوە، وەک دەوترێت تاکە شانسێک ئەو پیاوە هەیبوبێت ناسین و هاوڕێیەتی ئەنگلس بووە کە توانیویەتی هاوکارو دەسباری مارکس بکات، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە ئەو پیاوە سەرەڕای بەشمەینەتیکەی بووە جۆرێک لەروگەی ئازادی و رزگاربوون بۆ ملیۆنان خەڵکی سەرزەوی بەجۆرێک لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا لە ١٠ کەس لەسەرانسەری جیهاندا، ٣ کەسیان شوێنکەوتەی کارل مارکس بوون، بەڵام لە مەراسیمی ناشتنەکەیدا تەنها 11 کەس بە گۆڕهەڵکەنەکەشیەوە ئامادەبوون.

رۆژی 14 مارس 139 ساڵ بەسەر مەرگی مارکسدا تێپەڕی، بەڵام تا ئێستاش بۆ تێگەیشتن لە جیهانی ئاڵۆزی سەرمایەداری و دنیا بەگشتی دۆست و نەیارەکانی پێویستیان بەوەیە بگەڕێنەوە سەر مارکس، چونکە تائەم ساتەوەختەی ئێستاش بێ مارکس تێگەیشتن لەم جیهانە کارێکی قورسە، یەکێکە لەو فەیلەسوفە دەگمەنانەی قەیران و سروشتی ئاڵۆزی پێشکەوتوترین سیستم کە سەرمایەداریە دەست نیشان کرد، یەکەم کەسە بەڕونی ئاماژەی بە ئەگەری روودانی قەیرانی دارایی کردوە لەناو هەناوی ئەو سیستمەدا، بگرە مارکس ئەو فەیلەسوفەیە کە بەوردی ساغیکردەوە سیستمی سەرمایەداری بەسروشت هەڵگری قەیران و داخورانە لەناو هەناوی خۆیدا، مارکس ئەو عیملاقەیە کە دوای 139 ساڵ لە مردنی مێژوو ناتوانێ تێی پەڕێنێت، هەرچی تەکنەلۆژیاو پێشکەوتنە دەرەقەتی ئەوە نەهاتن تیۆرەکانی رەتبکەنەوە، بگرە رۆژ دوای رۆژ زیاتر ئەو بڕوایە قوڵ ئەبێتەوە کە بێ مارکس قورسە بەڕوونی لەقەیران و گرفتەکانی ئەم سەردەمە بگەین، بەڵام وەک دەوترێت مارکس قوربانی یەکەمی دەستی مارکسیزم خۆیەتی کە لەژیانی خۆیدا نکۆڵی لەو کردوە کە ئەو خۆی مارکسی بوبێت، مارکسیی و شیوعیەکان وێنەی مارکسیان لە فەیلەسوف و بیرمەندێکی قووڵەوە گۆڕی بۆ وێنەی پێغەمبەرێک، بۆ وێنەی شێخ و تەریقەتێکی دینی، وەک دەشگوترێت زۆرێک لەوان کە شوێنکەوتەی مارکس و مارکسیزم بوون، لەوانە بوون کە لێی تێنەگەیشتن، بگرە توانای خوێندنەوەشیان نەبووە، تەنانەت پروپاگەندەی ئەوەیان بۆ کرد کە مارکس دژی دینە، لەکاتێکدا ئەو پیاوە دژی خودی ئاین نەبووە، بەڵکو دژی وەزیفەی ئایین بووە لەناو واقعێکی کۆمەڵایەتی دیاریکراودا، ئەو وتە بەناوبانگەشی کە گوایە وتویەتی( ئاین ئەفیونی گەلانە) وەرگێڕانێکی هەڵەی وتەیەکی بەناوبانگی خۆیەتی کە سەبارەت بە کۆمەڵگای ئەڵمانیا قسەی کردوە نەک هەموو گەلانی دنیا، ئەو لە سیاقی باسکردنی کۆمەڵگای ئەڵمانی و وەزیفەی دین لەو کۆمەڵگایە نوسیویەتی (دین ئەفیونی گەلە) نەک گەلان، واتا مەبەستی کۆمەڵگای ئەڵمانی بووە نەک سەرانسەری جیهان..

سەرەڕای تیۆرە ئابووریەکانی هەوڵی مارکس لە شیتەڵکاری سیستمی سەرمایەداری و بەدیاریکراوی چەمکی نامۆبوون هەوڵێکی یەکلاکەرەوەیە لە مێژووی فەلسەفەی رۆژئاوادا، چونکە تا ئەندازەیەکی زۆر وەڵامی ئەو پرسیارە ئاڵۆزە ئەداتەوە کە ئایا نامۆبوون لە بنەڕەتەوە چەمکێکی فەلسەفی، کۆمەڵایەتی یان ئابووریە؟ شارەزایانی مارکس ئەوەیان ساغ کردۆتەوە کە نامۆبوون چەمکێکی هەرە سەرەکی فەلسەفەو بیرکردنەوەی مارکس بووە بەجۆرێک پێی وایە مێژووی گەشەسەندنی ئینسان لەهەمان کات مێژووی گەشەسەندنی نامبوونیشە، لەهەموو قۆناغەکانی ژیانی خۆی و لە زۆربەی کتێب و نوسینەکانیدا بە بەردەوامی گەڕاوەتەوە سەری، بەڵام پێچەوانەی زۆرێک لە فەیلەسوفەکان ئەو نامۆبوون وەکو دیاردەیەکی دژە ئینسانی وێنا دەکات و ئەیەوێ مرۆڤ لەو پەتایە رزگار بکات، بە واتایەکی گشتی هەوڵی مارکس بۆ دەرچوون لە سیستمی سەرمایەداری و پەڕینەوە بۆ سۆشیالیزم، لەبنەڕەتەوە هەوڵە بۆ دواییهێنان بەنامۆبوون، پێی وابووە پێشکەوتنی تەکنەلۆژی لە دواجاردا ئینسان لە بەهای مرۆیی بوونی خۆی بەتاڵ ئەکاتەوە، چونکە لەبنەڕەتەوە لە هەناوی سیستمێک دێتە دەرەوە کە سەرمایەداریە و چونکە بونیادی بیرکردنەوەی مارکس وابووە ئەوەی پێشکەوتن و تەکەنەلۆژیا بەدەستی دێنێت بریتی نییە لە دابین کردنی پێداویستی ئینسان ودەستەبەری خۆشگوزەرانی و خۆشبەختی، بەڵکو لەبنەڕەتەوە بۆ بەدەستهێنانی قازانج و سودێکی بێ کۆتاییە، واتا بەگوێرەی لێکدانەوەی مارکس سەرمایەداری زەمینی خۆشگوزەرانی نییە بەقەد ئەوەی ماشێنی هێنانەکایەی قازانجە بۆ سەرمایەداران، رەنگە دۆخی ئێستای مرۆڤایەتی باشترین نمونە بێت تا تەکنەلۆژیاو رێگاکانی بەرهەمهێنان و قازانج گەشە ئەکەن برسێتی هەژارییش زیاتر ئەبێت و ئینسان زیاتر لە خۆشبەختی دوورئەکەوێتەوە، بەتایبەت کە ئەو هێڵە باریک و نەپساوەی پەیوەندی نێوان قازانج و کرێی دۆزیەوە (کرێ یان حەقدەستی کرێکار بەقەد قازانج زیاد ناکات) ئیتر کردی بە کۆنکرێتی بناغەی ئەو بڕوایە ، بەشێکی زۆری بیرمەندانی رۆژئاوا بەشێوازی دیکەو لە جوغزی تردا هەمان ئەو تیۆرەی مارکسیان دوبارە کردۆتەوە، بەتایبەتی لەوگۆشە نیگایەوە کە دنیای سەرمایەداری دنیای خۆشبەختی نییە، بەڵکو دنیای قازانج و کەڵەکە کردنی پارەیە، ئێستا لەهەموو کات لەو چەمکە بنەڕەتیەی مارکس تێدەگەین و هەست پێ ئەکەین کە باس لە دیاردەی بەشتبوونی ئینسان ئەکات،بەجۆرێک مرۆڤەکان بە کاڵا و شمەک دەناسرێنەوە نەک خۆیان، جۆری ماڵ و ئوتومبێل و براندی جلوبەرگەکان شوناسی کەسەکان دیاری ئەکات، نەک خودی ئینسان خۆی.

یەکێک لەگریمانەکانی مارکس سەبارەت بە سروشتی سەرمایەداری و پەیوەندی بە بەرهەمهێنانی نامۆبوون ئەوەیە کە پێشکەوتنی تەکەنەلۆژیاو ئەو خۆشگوزەرانیە مادیەی بەرهەمی دێنێت دەرگای راستەقینەی ئازادی ئەکاتەوە، بەڵام دەرەنجامەکانی ئەو پێشکەوتنە بە هۆی سروشتی سیستمی سەرمایەداری وائەکات کە ئینسان لە ئینسانی بوونی خۆی رووت ببێتەوە، مارکس ئەوە ساغ ئەکاتەوە کەنامۆبوون لەرێگای کارو دابەشکردنەکەی گوزارشت لەخۆی ئەکات، هەر لەم خاڵەشەوە مارکس بەڕوونی لە هیگل و فیورباغ جیا ئەبێتەوە.

لەو رووە مارکس ئەڵێ کرێکار هەتا بەرهەم و سامانی زیاتر بەهەمبهێنێت زیاتر هەژار و دەستکورت ئەبێ، زیاتر لەوە نزیک ئەبێتەوە کە ببێتە شتێکی هەرزان بەها، بەجۆرێک تا زیاتر شت و کەلوپەل بەرهەم بێنێت زیاتر رووبەڕوی چەوساندنەوەو نامۆبوون ئەبێتەوە، بەگوێرەی مارکس تا بەهای شمەک و کەلوپەل روو لەزیاد بوون بکات، بەهای ئینسان دێتە خوارەوە، کەواتە پەیوەندیەکی پێچەوانە لەنێوان بەهای شمەک و بەهای ئینساندا هەیە، لەم روەوە ئەنوسێ(هەتا کرێکاران بڕی بەرهەمهێنان زیاد ئەکەن، بەشی ئەوان لە بەکارهێنان و بەکاربردن لەکورتی ئەدات، تا بەهای ئەو بەرهەمەی رەنێوی دێنێن زیاد بکات، خۆیان زیاتر بێ بەها ئەبن ،هەتا شێوەو فۆرمی ئەو شتانەی بەرهەمی دێنێنن جوانتر بێ، خۆیان زیاتر قێزەون ئەبن، تا بابەتەکانیان بەمەدەنی ئەبن، خۆیان زیاتر وەحشیگەرانە ئەنوێنێنن، تا توانای کارکردن گەشە ئەکات، کرێکار زیاتر پەکی ئەکەوێت، تا زیاتر لەبواری کار داهێنان بکات، ئەو زیاتر گەمژە ئەبێ و ئەبێ بەکۆیلەی سروشت) چونکە ئەو توانایەی کرێکاران خەرجی ئەکەن تەنیا کەلوپەل بەهەم نایەنێت، بەڵکو خودی کرێکارانیش لەسەر شێوەی شمەک و کەلوپەل بەرهەم دێنێتەوە، واتا پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا لە جیهانی سەرمایەداریدا ئینسان بە سەختی لە ژیانی ئاسایی و سەرەتایی خۆی دوور ئەخاتەوە ئەو ژیانەی ئەنگلس بە جوانترین شێوە باسی ئەکات و لەوەدا کورتی ئەکاتەوە کە ئەڵێ (لەدەستەوە بۆ دەمە) واتا تەنیا پێداویستیە سەرەتایەکانی بەرهەم دێنێت.

ئینسان بۆ ئەوەی لە قۆناغێکی شارستانی بگوازێتەوە بۆ قۆناغێکی تر پێویستی بەوە هەیە سروشت زیاتر کۆنترۆل بکات کەواتە پێویستی بە زیادکردنی هێزی بەرهەمهێنان ئەبێ ئەمەش بەگوێرەی مارکس ئینسان لە ژینگەی خۆی نامۆ ئەکات کە لەرێگای ئامرازەکانی بەرهەهێنان دەکرێت کە دواتر دەبن بە نەعلەتێکی قورسی ئینسان خۆی، لە ئامرازە سەرەتایەکانەوە بگرە تا پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، هەتا ئەو ئەمرازانە دەبنە مایەی کۆنترۆڵ کردنی زیاتر ی سروشت،
وەک رونکرایەوە لای مارکس نامۆبوون پەیوەندی بە کارو دابەشکردنەکەیەوە هەیە، لەسیستمی سەرمایەداریدا کار لەبری ئەوەی گوزارشت بێ لە وزەو داهێنانی کرێکاران و کردنەوەی دەرفەتی باشتر لەبەردەم خۆیان و جیهاندا، رەتکردنەوەو دابڕنێکی قوڵی ئەوانە لە خودی بەرهەم، واتا کارکردن و بەرهەم هێنان دوو بوونی جیاواز و لەیەک دابڕوان بەجۆرێک پێی وایە (ئینسان لەیەک کاتدا خولقێنەرو کۆیلەی کارە)، بۆیەشە تێڕوانینی مارکس بۆ نامۆبوون تێڕوانینێکی نێگەتیڤە، کاتێ باس لەنامۆبوون ئەکات ئەیەوێ باس لە دیاردەیەکی نا ئیسنانی بکات( تا جیهانی شتەکان دەوڵەمەند تربێت، جیهانی ئیسنان هەژارتر دەبێت) ئەریک فرۆم لەبارەی مارکسەوە بەڕوونی ئەڵێ(بایەخی سەرەکی مارکس بریتی نەبوو لە دابەشکردنی یەکسانی داهات، بەقەد ئەوەی گرنگیدان بووە بەرزگارکردنی ئینسان لەو جۆرە کارکردنەی کە کەسایەتی تێک ئەشکێنێت و دواین جاریش ئەیکات بە شت و تەنانەت کۆیلەی شتەکانیش)

واتا لەسادەترین لێکدانەوەدا شمەک و کەلوپەل تەنیا شت نین، بەڵکو هەڵگری تایبەتمەندی و خەزینی جۆرێک لە ماندوبوونی کریکارانە، هەموو ئەو دەرنجامانەی کە مارکس و بیرمەندەکانی تر سەبارەت بە نامۆبوون پێی گەیشتون زیاتر ئەو رستەیەی هیگل ئەدرەوشێنێتەوە کەئەڵێ( نامۆبوون ژیانێکی پڕ جولەی مردوەکانە) بەو پێیە ئەتوانین بەجۆرێک لە جۆرەکان بەو دەرەنجامە بگەین تا نامۆبوون وەکو دیاردەیەک درێژ ببێتەوە، مارکس وەکو فەیلەسوفێک تارمایەکانی بەردەوامە، تا قەیرانەکانی سیستمی سەرمایەداری لەهەر جوغز و فۆرمێکدابن بەرۆکی ئینسان بگرن، دوبارە ئەو پیاوە ریشدارە ئەگەڕێتەوە، بۆیەشە سەرەڕای کەوتنی بلۆکی سۆشیالست و بەرەی یەکێتی سۆڤیەت کە وەکو کەوتنی مارکسی فەیلەسوف و بیرمەندی شۆڕشگێر وێناکرا، بەڵام دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی ساڵی 2008 دوبارە مارکس بەڕیشە چڕ و درێژەیەکەوە لە جەرگەی سیستمی سەرمایەداری جیهان، لە ئەمریکا دەرکەوتەوە، تەنانەت پاشەکشەی بەرچاوی بە تیۆرەکانی فۆکۆیاماو کۆتایی مێژوو کرد، بەجۆرێک لەمانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2008 دا ژمارەی گەڕان بەدوای مارکس و کتێبەکانی لە گۆگڵ 23 ملیۆنی تێپەڕاند، کەتەنیا ئەنشتاین و داروین لە پێش مارکسەوە بوون، بگرە زۆر لەپێش ئادەم سمیسەوە بوو، ساڵی 2003-شدا گۆڤاری ئیکۆنۆمیستی بەریتانی وتارێکی بەناوی(مارکسی دوای کۆمۆنیزم) بڵاوکردەوە تیایدا هاتوە کە ئەو کتێبانەی سەبارەت بە مارکس بڵاو ئەکرێنەوە 25 جار زیاترن لەوانەی سەبارەت بە ئابوریناسی بەناوبانگی دنیا ئادەم سمیس بڵاو ئەکرێنەوە، بەکورتی قەیرانە سەخت و پێچاوپێچەکانی سەرمایەداری وایان کردوە مارکس وەکو بیرمەندێکی نەمر بە ریشە درێژو چاوە تیژەکانی وەکو تارمایەک بەسەر ئەم جیهانەدا بمێنێتەوە