كەركووك لە نێوان توركمان و عەرەبدا

 عارف قوربانی

-

یەكێك لە هەڵە ستراتیژییەكانی كورد بۆ چارەسەری كێشەی كەركووك لەدوای رووخانی سەدام، ئەوە بوو كە لەو راستییە تێنەگەیشتن لەبەر بوونی پێكهاتەی جیاجیا لە شارەكە، بۆ وەرگرتنەوەی كەركووك كورد بە تەنها ناتوانێت رەوایەتی بە داواكەی بدات و پێویستی بە هاوبەشێكی راستەقینەیە لەگەڵ كورد داوای كەركووك بكاتەوە. بۆ ئەمەش زەمینەی هاوبەشیكردنی توركمان لەبار بوو. ئەگەر ئەمە ناهەقییش بووبێت بەڵام ببوو بە ئەمری واقیع.

بەڵام پارتی و یەكێتی لەم راستییە تێنەگەیشتن و بەبێ لەبەرچاوگرتنی رۆڵ و پێگەی توركمان و بایەخیان لە هاوكێشەكاندا، پشتیان كردە ئەم پێكهاتەیە. هەر ئەوەندەش نا كە هەموو دەرگایەكیان لە توركمان پێوەدا، بەڵكو كارێكی خراپتریشیان كرد، كەوتنە دروستكردنی حیزبی كارتۆنیی توركمانی، لەو كوردە خۆ بە توركمان كردووانەی سەر بە هەردوو حیزبە كوردییەكە بوون چەندین حیزبی توركمانیان قوتكردەوە، وەكو جۆرێك لە چەواشەكاری تاوەکو وای نیشان بدەن، كە توركمان لەگەڵ كوردن لە هاوكێشەكاندا. لە كاتێكدا ئەوانەی نوێنەرایەتی پێكهاتەی توركمانیان دەكرد كەوتبوونە بەرەی دژە كوردەوە.

لەبری ئەوەی ئەم هەڵەیە راستبكەنەوە و توركمان بكەنە شەریكی حەقیقیی كورد لە داوای وەرگرتنەوەی كەركووك، چوون لەگەڵ عەرەبی شیعە رێككەوتن لەسەر دۆزینەوەی نەخشەڕێی چارەسەر بۆ كەركووك. بەبێ ئەوەی ئەوە لەبەرچاو بگرن كە قۆناخی دوای سەدام و هاتنە سەر حوكمی شیعە، قۆناخی تەشەیوعە. بەشی رەهای عەرەبەكانی تەعریبیش، عەرەبی شیعە بوون، دەسەڵاتدارێتیی شیعە كە ئامانجی بڵاوەپێكردنی شیعە بێت بە هەموو عیراقدا، چۆن كارێك دەكات ئەنجامەكەی دەركردنی شیعە بێت لە كەركووك. كورد بەم داواكارییەوە چووە سەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ شیعەكان. لەبەر ئەوەی ئەو كات كورد لە هاوكێشەكانی عیراقدا پێگەی بەهێز بوو، شیعە لەو راستییە گەیشتبوون بۆ بەرقەراربوون و چەسپاندنی حوكمی شیعە و پەراوێزخستنی سونە لە داهاتووی عیراقدا، پێویستیان بە كوردە، بۆیە كوردیان بە نەخشە رێگەیەك رازیكرد كە كورد پێی وابێت بەهۆیەوە دەگاتە ئامانجەكانی، بەڵام شیعە لەوە وریاتر بوون بكەونە ناو داوی كوردەوە، پلانێكی درێژخایەن و دوورمەودایان دانا كە دڵنیایی ئەوەیان بۆ خۆیان مسۆگەر كردبوو داهاتوو بۆ ئەوانە نەك پرۆژەی كوردی.

تەنانەت لەم پرسەدا عەرەبی سونەشیان فەرامۆش كرد، لە كاتێكدا ئەو عەرەبانەی پێشتر لە ناوچەكانی كەركووك بوون، عەرەبی سونە بوون. بەپێی داواكاریی كورد بۆ دەركردنی ئەوانەی لە چوارچێوەی ستراتیژیی پاكتاوی رەگەزی هێنرابوونە كەركووك، ئەو عەرەبانەی دەگرتەوە كە لەدوای ساڵی 1968ـەوە هێنرابوونە كەركووك، كە ئەوانەش زۆرینەیان شیعە بوون. واتە كورد بەوە رازی بوو ئەو عەرەبانەی لە قۆناخەكانی پێشتر لە كەركووك نیشتەجێ كرابوون، وەكو خاوەن ماڵ لێیان بڕوانێت، كە ئەوانیش عەرەبی سونەن. لێرەدا كورد لە گفتوگۆ و رێككەوتنەكانی بۆ چارەسەری كێشەی كەركووك، توركمان و ئەم عەرەبانەی ناوچەكەی خستە پەراوێزەوە. بەمەش خزمەتێكی زۆری بە عەرەبی شیعە كرد، چونكە توركمان و عەرەبی سونەی خستە بەرەی بەرگری لە مانەوەی ئەوانەوە لە كەركووك. لە كاتێكدا چەندین كێشەی قوڵ لەنێوانیان هەبوو، بەڵام كورد بووە هۆكاری ئەوەی كێشەكانی نێوان سونە و شیعەی كەركووك و، كێشەی نێوان توركمان و عەرەب، فەرامۆش بكرێت و هەموویان لە بەرانبەر كورد یەكبگرن و توانییان شكست بە پرۆژەی كوردی بهێنن.

هەرچەندە كورد ئێستا رۆڵی لە هاوكێشەكانی كەركووكدا زۆر لاوازە، بەڵام لۆژیكێكی سەلمێندراو هەیە کە پێمان دەڵێت، گەرچی ناتواندرێت زەمەن بگەڕێندرێتەوە تاوەکو رێگە لە خراپەكاری و هەڵەكان بگرین، بەڵام بە حیكمەت و سیاسەتی دروست دەتوانرێت قەرەبووی هەڵەكان بكرێتەوە. كورد ئێستاش بە گرتنەوەبەری رێگەی دۆزینەوەی هاوبەشێك بۆ داوای كەركووك دەتوانێت زۆر لە هاوكێشەكان بگۆڕێت، كە ئەسڵی كێشەكەش لەگەڵ نەتەوەی سەردەستەی عەرەب بێت، لۆژیك هەر ئەوەیە لەگەڵ توركمان رێككەوێت.

توركمان هیچ كات نابێتە هەڕەشە و مەترسیی ستراتیژی لەسەر كورد، لەڕووی ژمارەوە چەند جارێك كەمترن لە ژمارەی كورد، لە باشترین حاڵەتدا هەر تاوەکو 15%ی كەركووك پێكدەهێنن، هیچ قووڵاییەكیان بە ناوچەیەكی دیكەوە نییە تاوەکو ببێتە هۆكار بۆ بەرزكردنەوەی رێژەی توركمان، بەهۆی كەم نەوە خستنەوەشەوە بەردەوام ژمارەیان لە كەمبوونەوەدایە. پێچەوانەی عەرەب كە قووڵاییان بە ناوچە عەرەبییەكانەوە گرێدراوە و وەكو خەسڵەتی كۆمەڵایەتییش رێژە و ژمارەیان بەردەوام زیاد دەكات.

توركمانەكانی كەركووك هیچ دەستكەوتێكیان نەبووە لە هاوبەشیكردنیان لەگەڵ عەرەب، تەنها وەكو كاردانەوە و هەڵوێستیان بەرانبەر بە كورد، وایكردووە بكەونە بەرەی عەرەبەوە، بەڵام بوونەتە هۆكار بۆ زاڵبوونی هەژموونی عەرەب بەسەر ئێستا و داهاتووی كەركووكەوە. كێشەكانی توركمان لەگەڵ عەرەب وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەو زەوی و زار و ماڵ و موڵكانەی توركمان كە داگیركرابوون و خرابوونە خزمەتی پرۆسەی تەعریبەوە، تاوەکو ئێستا نەگەڕێندراونەتەوە بۆ توركمان. كێشەی تەعریب لەڕووی ستراتیژییەوە چەند بۆ كورد مەترسیدار بووە، بۆ توركمانیش بە هەمان شێوە. بە سەتان هەزار دۆنم زەویی جووتیارانی توركمان دەستیان بەسەردا گیراوە و دراونەتە عەرەبی هاوردە. تەعریب و تەشەیوعی ئێستا بە هەمان ئەندازەی كورد و بگرە زیاتریش هەڕەشەیە لەسەر توركمان. لە داهاتوویەكی دورمەودادا رێژەی عەرەب هێندە بەرانبەر بە توركمان هەڵدەكشێت، رۆڵ و پێگەی توركمان وەكو مەسیحییەكانی عێراقی لێدێت.

دەبێت كورد هەوڵبدات ئەو راستییانە بۆ توركمان روونبكاتەوە، پشتیوانیی ئەوە بكات کە توركمان لە كەركووك هەستی خاوەندارێتیی بۆ دروست ببێت و دژی ئەو داگیركارییە بێت؛ بۆ ئەمەش دەبێت كورد سازش لە زۆر شتی خۆی بكات. یەكێك لەوانەش پۆستی پارێزگاری كەركووكە، ماوەی پێنج ساڵە عەرەبێك بۆ خزمەتی تەعریب و تەشەیوع بە وەكالەت بە كاری دەبات و كورد هەر خەیاڵی لەسەر وەرگرتنەوەی بینا كردووە و نایدرێتەوە. باشە ئەگەر كورد هەوڵبدات توركمان بكاتە هاوبەشی خۆی لە شەڕی وەرگرتنەوەی ئەم پۆستە، ئەگەر بە شێوەی دەوری لەنێوان كورد و توركمان بەڕێوەببرێت یان هەر بدرێت بە توركمان، باشتر نییە لەوەی عەرەب بەڕێوەی ببات، كە بووە بە مەترسی بۆسەر كورد و توركمانیش.

كەركووك كە ئیدارەكەی بەدەست كوردەوە نەبێت، توركمان بەڕێوەی ببات باشترە وەكو لەوەی عەرەب حوكمی بكات كە چاوی لە داگیركردنیەتی. توركمان ناتوانێت كەركووك داگیربكات، ناتوانێت سیاسەتی پاكتاوی رەگەزی بەرانبەر بە كورد بەكاربەرێت. ناتوانێت رێژەی كورد كەم بكاتەوە و ژمارەی توركمان زیاتر بكات، بەڵام عەرەب دەیكات؛ عەرەبی ناوچەكانی خواروو و ناوەڕاستی عێراق دەهێنێتە كەركووكەوە، دەست بەسەر زەوی و زاری جووتیار و گوندنشینەكانی كورددا دەگرێت و دەیداتە عەرەب. توركمان ئەو ئامراز و هەلومەرجانەی لەبەردەست نییە كە بۆ عەرەب بەردەستە. بۆیە ئەگەر هەردوولایان بەچاوی نەیاریش لە كورد بڕوانن، توركمان كەرەستەكانی دەستی لاوازتر و كەمترن بۆ دووژمنایەتیی كورد وەكو لە عەرەب.

هەرچەندە هەلومەرج و دەرفەتی ئەوە هەیە كورد بە رێككەوتنێكی دوورمەودا لەگەڵ توركمان ئەوە بكات، كە كورد و توركمان پێكەوە وەكو هاوبەشێك بەبێ‌ ئەوەی ببنە هەڕەشە و مەترسی لەسەر یەكدی، پێكەوە بژین؛ بەڵام بۆ ئەمە پێویستی بە كەسانێكە بە راستی بیر لە كەركووك بكەنەوە.