کاریگەری قەیرانەکەی ئەمریکا لەسەر هەرێمی کوردستان

بەڵێن عزەت میکە

-

ئابووری جیهان لەبەردەم ئەگەرێکی بەهێزی روودانی قەیرانێکی نوێدایە، قەیرانێک کە وەکو ئەوەی پازدە ساڵ پێش ئێستا لە ئەمریکاوە سەر هەڵدەدات و دواتر جیهان دەگرێتەوە. وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت لەم قەیرانەدا چیان بەسەر دێت؟

"باڵندە شومەکە دەخوێنێت"

ژمارەیەکی زۆری دامەزراوەی نێودەوڵەتیی هەن کە بەردەوام پێشبینییەکانی خۆیان بۆ داهاتووی بازاڕەکان و ئاڕاستەی دۆخی ئابوری جیهان دەخەنەڕوو. تا سەرووبەندت لەگەڵ مامەڵەکردن لە بازاڕە داراییەکاندا نەبێت نازانی پێشبینییەکانی ئەو دامەزراوانە چ کێشەیەکی گەورەن. ماوەی زیاتر لە ساڵێکە، لەسایەی ئەو دۆخە ناسەقامگیرەی بەهۆی شەڕی روسیا و ئۆکرانیا هاتووەتەئاراوە، ئەو دامەزراوانە زۆرترین پێشبینییان بۆ داهاتووی دۆخی دارایی و ئابووریی، نرخ و بەهای کانزا و دراوەکان خستووەتەڕوو، هەرچەندە وەکوو هەمیشە، بەشێکی زۆر لە پێشبینییەکانیان راست دەرناچن، بەڵام ئەوانەی لە بوارەکەدا ئیش دەکەن دەزانن ئەو دامەزراوانە وەکو باڵندەی شووم وام، هەرکات قسەکردنیان زۆر بوو و زووزوو پێشبینییەکانیان ئەبدەیتکرد، ئەوا دەبێت چاوەڕێی کارەساێکی گەورە بیت لە ئابووریدا رووبدات.

"کەوتنی یەکەم پوولی دۆمینەکە"

سیستمی بانکیی لە رۆژئاوا بە گشتی و لە ئەمریکا بەتایبەتی، بەشێوەیەکی چڕی ئاڵۆز بەستراوە بەیەکەوە، ئەمەش وادەکات درووستبوونی هەر کێشەیەک لە هەر شوێنێکی ئەو سیستمەدا، ببێتە مایەی کێشەی گەورەتر بۆ کۆی سیستمەکە. لەدوای دەستپێکی شەڕی نێوان روسیا و ئۆکرانیا و بەرزبونەوەی خێرای رێژەی هەڵاوسان لە ئەمریکا، ئەنجومەنی یەدەگی فیدراڵیی ئەو وڵاتە دەستی بە بەرزکردنەوەی رێژەی سوودی بانکی کرد، ئەوەش لەپێناو رێگریکردن لە زیاتر دابەزینی بەهای دۆلار و کارکردن بۆ دابەزاندنی رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتە. ئەنجومەنەکە لەماوەی نزیکەی ساڵێکدا بە هەشت هەنگاوی جیاواز رێژەی سوودی بانکی لە (0.50)ەوە گەیاندە (4.75) ئەم بەرزبوونەوەیەی رێژەی سوودی بانکییش بووە هۆی درووستبوونی دۆخێکی نائاسایی لە بازاڕەکانی ئەو وڵاتە و تاڕادایەک جیهانیشدا، بەشێوەیەک کە نزیکەی 10 رۆژ پێش ئێستا یەکەمین قوربانیی ئەو دۆخە دەرکەوت، کە بانکی (سیلکۆن ڤالی) ئەمریکیی بوو و مایەپوچبونی خۆی راگەیاند و بەهۆیەوە پێنوێنی بەهای پشکی بانکەکان لە ئەمریکا روی لە دابەزین کرد و چەندین بانکی دیکەش دوچاری داخران بوونەوە لە ترسی ئەوەی دووچاری هەمان دۆخی (سیلکۆن ڤالی) نەبنەوە. ئەگەرچی حکومەتی ئەمریکا و وەزارەتی گەنجینەی ئەو وڵاتە، بەردەوام دڵنیایی دەدەن کە ئەوەی روویداوە تەنها بۆ بانکی ناوبراو بوە و سیستمی بانکی لە ئەمریکا کێشەی نییە، بەڵام ئاماژەکان پێچەوانەی ئەمە دەردەخەن.

دۆلار و زێر و بیتکۆین

لە دەرئەنجامی ئەو دۆخەی هاتوەتەئاراوە، بەهای دۆلار دابەزینێکی کەمی تۆمارکرد، بەشێوەیەک کە لەماوەی 10 رۆژی رابردودا پێنوێنی بەهای دۆلار دو خاڵی لەدەستداوە، هەرچەندە دۆخەکە بۆ دۆلار زۆر مەترسیدارترە لەوەی قوربانییەکەی تەنها دو خاڵ بێت، بەڵام چاوەڕوانییەکانی دووبارە بەرزکردنەوەی رێژەی سوودی بانکیی لەلایەن ئەنجومەنی یەدەگی فیدراڵیی ئەمریکاوە، پاڵنەرێکی پێچەوانەیە و رێگربوە لە دابەزینی زیاتری بەهای دۆلار. زێر لە باشترین دۆخی خۆیدایە و نزیک بوەتەوە لەوەی نرخی هەر ئۆنسەیەک زێر بەربەستی دوو هەزار دۆلار تێکبشکێنێت و نرخەکەی لە بەرزترین ئاستیدایە بەراورد بە ساڵی رابردو، بیتکۆینیش کە دەرئەنجامی قەیرانی دارایی ساڵی 2008ە بەهاکەی روی لە بەرزبونەوەیە و ئێستا هەر بیتکۆینێک 27 هەزار و 596 دۆلارە کە ئەوەش لە شەش مانگی رابردودا بەرزترین نرخی ئەو دراوە ئەلیکترۆنییەیە.

نەوتی خاو "شین"ی دەوێت

هیچ دراو و کانزایەک هێندەی نەوت لەم رۆژانەی دواییدا زیانی بەر نەکەوتوە، لەماوەی نزیکەی 15 رۆژدا نرخی نەوت لە 86 دۆلارەوە بۆ 72 دۆلار دابەزیوە، ئەمەش بەهۆی مەترسیی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی جیهانییەوەیە، کە ئەگەر ئەوە روبدات خوست لەسەر نەوت کەم دەبێتەوە، ئێستاش کە ئابوری ئەمریکا لەو دۆخەدایە بوەتە هۆی دابەزینێکی خێرای نرخی نەوت، چونکە ئەمریکا گەورەترین بەکارهێنەری نەوتە لە جیهاندا و هەر کێشەیەک بۆ ئابووریی وڵاتەکە دەبێتە هۆی لاوازبونی پرۆسە پیشەسازییەکان و ئەوەش بە واتای کەمبونەوەی کڕینی نەوت دێت.

هەرێم و عێراق لە سایەی قەیرانەکەدا

عێراق لە بوودجەی 2023دا کە ئێستا لە پەرلەمانە و هێشتا قسەی لەسەر نەکراوە، نرخی نەوتی بە 70 دۆلار خەمڵاندوە، ئەمە لەکاتێکدایە نەوتی عێراق بەردەوام حەوت دۆلار لە خوار نرخی برێنتە و ئەوەش بەو واتایە دێت ئێستا کە هێشتا بوودجەکە پەسەند نەکراوە، نرخی نەوت کەمترە لەو ئاستەی بۆی دەستنیشان کراوە و ئەمەش راستەوخۆ کورتهێنانی راستەقینەی بوودجە زیاتر دەکات. هەرچی لە هەرێمی کوردستانیشە، بەپێی دوایین راپۆرتی دیلۆیت، نەوتەکەی بە 19 دۆلار کەمتر لە برێنت فرۆشتوە، ئەوەش بەهۆی ئەو هەموو ریسکانەی لە مامەڵەی نەوتی کوردستاندا هەن. بەو پێیەش بێت ئێستا نرخی هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ 53 دۆلار دابەزیوە و لەو بڕەش نزیکەی 20 دۆلاری بۆ هەرێم دەمێنێتەوە، کە ئەمە پێمان دەڵێت ئەگەر نرخی نەوت وا بە نزمیی بمێنێتەوە داهاتی مانگانەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم کە بۆ مووچە تەرخان دەکرێت بۆ 240 ملیۆن دۆلار دادەبەزێت، کە ئەمەش نیوەی ئەو داهاتەیە لە مانگەکانی رابردودا بۆ حکومەت دەگەڕایەوە.