لە بەرنامەی هەڤپەیڤیندا، سایتی روداو لە رۆژی چوارشەممە رێکەوتی 5/7/2023، چاوپێکەوتنێکی لە گەل سیاسەتوان و نوسەری بەناوبانگی ئەمریکا فرانسیس فۆکۆ یاما، ئەنجام داوە. من بەوردی چاو ێکەوتنەکەم خوێندەوە. بابەتی سەرەکی لە و چاوپێکەوتنە یاخود هەڤپەیڤینەدا پرسی گەندەڵی بوو. پەیامنێرەکەی روداو، دەربارەی هۆکارو چارەسەری پرسی گەندەڵی پرسیارەکانی چڕکردبۆوە! ئەوەی جێگەی تێڕامانی ئێمەیە، ئەوەیە کە فۆکۆ یاما نەیتوانی تۆزقالێک بەلای چارەسەری ئەو پرسەدا پەی بەرێ، روداویش نەیتوانی ئامانج لە و دەرفەتە وەرگرێ کە فۆکۆ یامای بۆ هەڵکەوتوە.چونکە نە فۆکۆ یاما پسپۆری ئەو بوارە یە و نەروداویش سەر کەوتوبو لە قۆستنەوەی دەرفەتی هەڤپەیڤین لە گەل فۆکۆ یامادا. هەڵبەت باشتر وابوو کە بۆ پرسە گەرمە نێو دەولەتیەکان و کاریگەری و لێکەوتەکانی هاو کێشە ئیقلیمی و نێودەولە تیەکان لە سەر پێگەو چارەنوسی سیاسی هەرێمە تاقانەکەمان، کۆبەندێک پرسیاری روبەروی ئەو بیرمەند و سیاسەتوانە کردبایەوە. ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە ئەوەیە کە، ئێمە لە بەلاڕێدا چونی ئەو هەڤپەیڤینەدا، دەرفەت دەقۆزینەوە کە وەک پسپۆرێکی یاسایی لە بواری گەندەڵیدا، چەند سەرجێکی یاسایی و دادوەری بۆ چارەسەری گەندەڵی بۆ بیرهێنانەوە بخەینەڕوو، تەمەنناش دەکەم رۆژێک فۆکۆ یاما ئەو کیۆردەی ئێمە ببینێ کە نایبێنێ! بەڵام هیوادارم سایتی ڕوداو ئەو بابەتەی ئێمە بڵاوبکاتەوە، کە زەحمەتە بڵاویبکاتەوە!
دەروازەیەکی پێویست
پرنسیپێکی یاسایی هەیە، کە پێی دەوترێت رەواییبون (legality )، بە پێی ئەو پرنسیپە، دەبێت هەر هەڵسوکەوتێکی فەرمانرەوایان و تاکەکانی کۆمەڵگا، بە گوێرەی ئەو دەقە دەستوریی و یاساییانە بێت کە کارو چالاکیەکانی فەرمانڕەوایان و تاکەکانی کۆمەڵ رێک دەخات. هەرکاتێک هەڵسوکەوت و کارەکانی فەرمانڕەوایان و تاکەکانی کۆمەڵ، پێچەوانەی ئەو دەقانە بون، ئەوا دەکەوینە بەردەم پێشێلکردنی پرنسیپی رەواییبونەوە (illegal). لە سۆنگەی پێناسەی ئەو پرنسیپەوە دەتوانرێت بوترێت کە هەرکاتێک بەپێچەوانەی ئەو دەقانەی کە هەڵسوکەوتی تاکەکان رێکدەخات (کە پێی دەوترێت یاسای تایبەت) تاکەکان هەڵسوکەتیان کرد، ئەوا لەرێگەی جێبەجێکردنی ئەو دەقە یاسایانەی فەرمان بەسەر ئەو هەڵسوکەوتەوە دەکەن لە رێگەی دادگای پسپۆرو جۆرییەوە، حوکمێک بۆ ئەو کەسانە دەردەچێت، کە رەگەزی سزای تێدایە کە ئامانج لەو سزایەش تەمبێکردنی کەسی سەرپێچیکار یان تاوانکارە و ترساندنی خەلکی تریشە بۆ ئەوەی نەپەرمون پێشێلی دەقەکانی یاسا بکەن. بەڵام کاتێک فەرمانڕەوایان بە پێچەوانەی ئەو دەقە دەستوری و یاساییانەی کە کارەکانی حوکمڕانیان رێکخستوە (کەپێی دەوترێت یاسای گشتی )، پیادەی دەسەڵاتی خۆیان کرد! کە بەو دەقانە پێیان دراوە، دەسەڵاتێک نەبوو سزایان بدات، ئەوە دەبێتە هۆی بڵاوبونەوەی دیاردەی گەندەڵی بە مانا فراوانەکەی.
لەراستیدا، فەرمانڕەوایان سێ جۆر دەسەڵاتیان هەیە: دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی کارگێری و دەسەڵاتی دارایی. هەرکاتێک پێچەوانەی ئەو سێ جۆرەی دەسەڵات، فەرمانڕەوایان جوڵانەوە، ئەوا دەکەوینە بەر دەم سێ جۆری گەندەڵی.
گەندەڵی و جۆرەکانی
گەندەڵی وشەیەکی سیاسییە و خزاوەتە ناو بازنەکانی یاساوە، دەنا لە بری گەندەڵی (corruption) وشەی نارەواییبون (illegal) لە ناو بازنەی یاسادا جێگیر ببوو. بەو پێیە بەشێوەیەکی گشتی، گەندەڵی، بریتییە لە کارکردنی دەسەڵات بە پێچەوانەی ئەو دەقەیاساییانەی کە بوارەکانی دەسەڵاتی رێکخستوە، بە مەبەستی بەدەستهێنانی بەرژەوەندی تایبەتی لە سەر حسابی بەرژەوەندی گشتی. بۆ ئەوەی وردتر رونی بکەینەوە، گەندەلی سێ جۆری سەرەکی هەیە کە ئەمانەن:-
یەکەم: گەندەڵی سیاسی: بریتییە لە پیادەکردنی دەسەڵاتی سیاسی - کە خۆی لە دەرکردنی یاساو رێنماییەکاندا دەبینێتەوە - بە پێچەوانەی ئەو دەقە دەستوریی و یاساییانەی کە سەرچاوەی پێدانی دەسەڵاتی سیاسیە .ئەم جۆرەی گەندەڵی پاوانکردنی دەسەڵات بەر هەم دەهێنێ لە رێگەی:
1- لەناو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا، بەو ئیعتبارەی دەسەڵاتی حوکمڕانییە – ئێلیتی فەرمانڕەوا، پایەکانی دەوڵەتی قووڵی تێدا دادەکوتێ و زەمینەی دەستوەردان و زاڵبون بەسەر پرۆسەکانی هەڵبژاردنەکان بۆ خۆی فەراهەم دەکات، چونکە لە جیاتی پاراستنی مافی دەنگدانی دەنگدەر، مافی دەنگدان پێشێل دەکات و پاکی و رونکاریی هەڵبژاردنەکان لە بەین دەبات. لە بواری دەرکردنی بڕیارە سیاسیەکانیشدا بەو جۆرە بریار دەردەکات، کە پارێزەری بەرژەوەندیەکانی ئیلیتی فەرمان ڕەوابێت نەک گوزارشت بێت لە بەرژەوەندی ئاسایشی نیشتیمانی.
2- لە ناو دەسەڵاتی یاساداناندا، هەمو ئەو یاسایانەی دەردەکرێن، بەو ئاڕاستە و ناوەرۆکەوە دەقەکانی دادەڕێژرێن، کە خواست و بەرژەوندی مۆنۆپۆلیانەی ئێلیتی فەرمانڕەوایان بپارێزێ و دەستەبەری پاراستنی شێوازی مۆنۆپۆڵی دەسەڵات و دەوڵەتی قوڵ بکات.
ئەم جۆرەی گەندەڵی، بەم جۆرە چارە سەر دەکرێت:
1- پڕۆسەی وەرگرتنی دەسەڵات لە رێگەی ویستگەکانی هەڵبژاردنەوە بەرجەستە بکرێت، بە جۆرێک کە یاسای هەڵبژاردنەکان لە دەقەکانیدا دەستەبەری پارێزگاریی مافی دەنگدان بکات و قۆناغەکانی هەڵبژاردنەکانی بەستبێتەوە بە دەستەبەرە دادوەریەکانەوە لە رێگەی سەرپەرشتیکردنی دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆدا. بەجۆرێک لە هە رقۆناخێکی هەڵبژاردنەکاندا، دەسەڵاتی دادوەریی لە رێگەی پێکهێنانی ژورە دادوەریەکانەوە، رێگری بکات لە دەستدرێژی بۆ سەر پڕۆسەی هەڵبژاردن لە هەر قۆناخێکدا.
2- بونی دادگایەکی دەستوری سەربەخۆ، کە بواری دەستوەدانی لە کاروبارەکانیدا بنەبڕکربێت، بۆ ئەوەی چاودێری توندبکات بەسەر یاساو بڕیارە سیاسییە نادەستوریەکاندا.
3- دەستاو دەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لە ئاکامی هەر ویستگەیەکی هەڵبژاردنەکاندا، دەستەبەر و بەرجەستە بکرێت.
دوەم: گەندەڵی کارگێڕیی
گەندەڵی کارگێڕی بریتییە، لە پیادەکردنی دەسەڵاتی کارگێری لە ناو دەسەڵاتی جێبەجیکردندا، بە وئیعتیبارەی دەسەڵاتی کارگێریە، بە پێچەوانەی ئەوەی خواستی پرنسیپی رەواییبون، (legality)دەیخوازێت.
ئەم جۆرەی گەندەڵی، لەوە سەرچاوە دەگرێت کە دەسەڵاتی کارگێری لە ناو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا، یان بە پێچەوانەی دەقە رەقە یاساییەکانەوە (السلطة المقيدة للادارة) پیادەی دەسەڵاتی کارگێری دەکات یان لە ناو دەسەلاتی ئەندازەیی خۆیدا (السلطة التقديرية للادارة) کە یاسادانەر پێی داوە، سنوری دەسەڵاتی ئیستیغلال دەکات بۆ دابینکردنی بەرژەوەندیەکانی پیاوانی کارگێری یا بۆ بەرژەوەندی ئە و ئێلیتە سیاسیەی یان دەسەڵاتە حزبیەی، خۆی نوێنەرایەتی دەکات و بە شێکە لە تان و پۆی دەولەتی قووڵی حیزب یان ئێلیتی فەرمانڕەوا.
ئەم جۆرەی گەندەڵی بە بونی دادگای کارگیری، و پیادەکردنی چاودێریی بەسەر کارو بریارەکانی دەسەڵاتی کارگێریەوە، دەتوانرێت سنور بۆ سنور بەزاندنەکانی کارگێری دابنرێت لە رێگەی هەڵوەشاندنەوەی کارو بریارە کارگێریەکان و سزادانی ئەو بەرپرس و دامو دەزگایانەی پێچەوانەی یاساو ڕینمایەکان پیادەی پسپۆریە کارگێریەکانیان دەکەن.
سێیەم: گەندەڵی دارایی
گەندەڵی دارایی، ترسناکترین جۆرەکانی گەندەڵییە، کە دەوڵەتی قوڵ و پاوانکردنی دەسەلات لە رێگەی بڵاوبونەوەی گەندەڵی سیاسیدا، زەمینەی بڵاوبونەوە و تەشەنەسەندنی بۆ دەڕەخسێنێ.
ئەو جۆرەی گەندەڵی بەوە پێناسە دەکرێت، کە بریتییە لە پیادەکردنی دەسەڵاتی دارایی لە بواری سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکاندا بە پێچەوانەی ئەو یاساو دەقە داراییانەی کارو باری دارایی دەوڵەت رێکدەخەن.
لێکەوتە ترسناکەکانی ئەم جۆرەی گەندەڵی بریتییە لە شاردنەوەی سەرچاوەکانی داهات و، لە بواری خەرجیەکانیشدا دەستدرێژی ترسناک دەکرێتە سەر دارایی گشتی لە رێگەی کەیسەکانی گەندەڵی کە لە یاسای سزادانی عیراقیدا بە تاوانە داراییەکان ناونراون، وەک ئیختیلاس و بەرتیل و سپیکردنەوەی پارەو بەدەستهینانی نارەواو . . .هتد.
گەندەڵی دارایی بەوە چارەسەر دەکرێت کە دادگای دارایی دابمەزرێت و پەیوەنی دادوەریی نێوان دادگا داراییەکان و دادگا سزاییەکان بە یاسا رێکبخرێن. دامەزراندنی دادگای داراییش لە رێگەی گۆرینی هەریەکە لە دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاکییەوە دەسازێت بەوەی کە هەردوک لە دوو دەستەیە بکرێنە دادگاو ببنە بەشێک لە دەسەڵاتی دادوەریی و داواکاری گشتیی تایبەتمەند بە کارو باری ژمێریاری و دارایی، راستەخۆ بەرپرسبن لە چاودێریکردنی پیشینە و پاشینەی هاوکێشە و بەڵگە داراییەکان.
مەرجەگشتیەکانی چارەسەری گەندەڵی
ناتوانرێت باس لە چارەسەری پرسی جۆرەکانی گەندەڵی بکرێت بەبێ دەستەبەربونی ئەم مەرجانەی خوارەوە:-
مەرجە تایبەتیەکان
یەک: سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری، بەو رەگەزو پایانەی کە سەربەخۆیی دادی دەیخوازێت، کە لە هەموو سیستمە دەستوریەکانی دەوڵەتە دستوریەکاندا تەئکیدی لەسەر کراوەتەوە کە لە م وتارەدا بواری خستنەڕوی ئەو رەگەزو مەرجانە نیە.
دوو: فراوانکردنی ئەرکی پەیمانگای دادوەریی، بەجۆرێک کە هاوشانی پێگەیاندنی دادوەرو داواکاری گشتی ئاسایی، داوەران و داواکارانی گشتی لە بوارەکانی کارگێری و هەڵبژاردنەکان و ژمێرکاری و دارایی، بەرهەم بهێنێ.
دوەم: مەرجەگشتیەکان
یەک: دەستەبەرکردنی کەمکردنەوەی دەستوەردانە هەرێمایەتیەکان لە بوارە جیاوازە کاندا.
دوو:راگیربونی پایەکانی دەوڵەتی دەستوریی کە بریتین لە؛-
1- بونی دەستورێکی گەل پەسند.
2- دامەزراندنی دادگایەکی دەستوریی.
3- بڕیاردان لە ناو دەستوردا بە سەربەخۆبونی دەسەڵاتی دادوەریی.
4- بونی چاودێری دادوەریی توند بەسەر دەسەڵاتی دامەزراوە دەستوریەکانەوە، هەریەکەو بە گوێرەی بوارە سیاسی و کارگێری و داراییەکانیەوە.
5- دەستەبەربونی پرنسیپی لێکجیاکرنەوەی دەسەڵاتەکان و قوتاربونیان لە دەستی دەسەڵاتی حیزبی تێپەری دامەزراوە دەستوریەکانەوە.
6- بڕیاردان لە دەستوردا لە سەر پرنسیپی دەستاو دەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات.
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق