ماددەی هۆشبەر، مەترسییە گەورەکە

سەرکۆ یونس

هەرێمی کوردستان، دەرئەنجانی کرانەوەی سنورەکانی و تێکەڵاوبوون بەکلتورە جیاوازەکان، لەهەندێ لایەن وڕووەوە سوودو کەڵکمان وەرگرتووە و لەزۆر لایەنی ترەوە تووشی داڕمانی ئابوری وکۆمەڵایەتی و لێکترازانی خێزان و کۆمەڵگا بووینەتەوە.

ئەوەی لێرەدا دەمانەوێت تیشکی بخەینە سەر بازرگانیکردن وبەکارهێنانی ماددەی هۆشبەرو جۆرەکانیەتی، کەبەداخەوە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئامارەکان گەورەتر ومەترسیدارتر دەبن.

ئێراق بەشێوەیەکی گشتی، ژینگەیەکی لەبارو گونجاوە بۆ ساغکردنەوەی ماددەی هۆشبەری هاوردەکراو، چ وەک بەکارهێنان وچ وەک ڕێڕەوێکی گرنگی بازرگانی، چونکە سنورێکی بەرفراوانی لەگەڵ دوو لە وڵاتانی بەرهەمهێنەرودروستکەری ماددەی هۆشبەرەکان هەیە، ئێران وسووریا.

لەدوای پرۆسەی ئازادی ئێراق لەساڵی 2003 ەوە دەرگای سنورە فەرمی و نافەرمی وڕێگاقاچاخییەکان کرانەوە، ئەم کرانەوەیە دەرچەیەکی گونجاو بوو بەڕووی بازرگانانی ماددەی هۆشبەردا، ئێراق بوو بەبازاڕێکی قازانجهێنەر. ئێراق لەوڵاتێک کەپێشتر تەنها ڕێرەوی بازرگانی بووە، گۆڕا بۆ وڵاتێکی بەکارهێنەری سەرجەم جۆرەکانی ماددەهۆشبەرەکان.

بەپێ ی لێکۆڵینەوەکان، تەنها لە2022دا ژمارەی ڕاگەیەنراو بەفەرمی زیاتر لە 14 هەزار کەس دەستگیراون لەبەکارهێنەرو بازرگانان، لەنێویاندا 500 کەس لەڕەگەزی مێ بوون، ئەمانە لەلایەن باندە بازرگانییەکانەوە بەکاردەهێنرێن بۆ مەبەستی گواستنەوە.

هەروەها دەرکەوتووە کەماددەی هۆشبەر زیاتر لەناوچە هەژارنیشینەکان بەربڵاوە، کەڕێژەی بێکاریان لەئاستێکی بەرزدایە، بەپێ ی راپۆرتەکان ڕێژەی بەکارهێنەرانی گەنجان لەناوچە زۆر هەژارەکاندا گەشتووەتە 70%.

مەترسییەکە زیاتر ئەوەیە کەزۆرترین بەکارهێنەران، تەمەنیان لەنێوان (15-30) ساڵیدایە، ئەمەش دەرئەنجامی خراپی دەبێت لەسەر داهاتوی سەرمایەی مرۆیی لەئێراقدا.

لەهەرێمی کوردستانیشدا، تۆروباندەکانی بازرگانیکردن بەماددەی هۆشبەر و تەنانەت بەکارهێنانی لەهەرێمدا ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لەزیادبووندایە، ئاماروداتای ساڵ لەدوای ساڵ، گەورەترو زیاتر دەبن. تەنها لەشەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022دا بەپێ ی ئاماری فەرمی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددەهۆشبەرەکانی پارێزگای هەولێر 999 کەس بەتۆمەتی بەکارهێنان وبازرگانیکردن بەماددەی هۆشبەرەوە دەستگیرکراون و دراونەتە دادگاکان. لەئەمساڵدا پارێزگای دهۆک وئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ، زۆرترین حاڵەتی بارزگانی و بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەری تۆمارکردووە، بەشێوەیەک تەنها لە هەشت مانگی 2023دا 514 کەس بەکارهێنەرو بازرگانی ئەم ژەهرە کوشندەیەن.

هەرێمی کوردستان، بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافیاکەی و هەوڵی دوژمنکارانەی وڵاتانی ئیقلیمی هەمیشە و بەردەوام لەبەردەم مەترسی لاوازکردن ولەناوبردندایە، لەئێستادا ماددەی هۆشبەر یەکێکە لەو چەکەشاراوە و کاریگەرەی کەبەکاردەهێنرێت. بەدڵنیاییەوە لە داهاتوودا دەبێتە دەردێکی کوشندەی بێ چارەسەر و کۆمەڵگای کوردی بەدەستییەوە دەناڵێنێت، ئەگەر لەئێستادا بەپلان ویاسا وهێزێکی تۆکمەی ڕاهێنراوەوە ڕێگری لێ نەکرێت، ئەوا بەدڵنیاییەوە داهاتوومان مەترسیدارو دژوارتر دەبێت.

بەداخەوە بەهۆی لاوازی لەیاسا و ئاسایش و نەبوونی هەلی کارو زۆری ڕێژەی بێکاری و گرانی بژێوی ژیان و کێشەکۆمەڵایەتییەکان و دەردەدەروونییەکان، کۆمەڵگای کوردی لەئێستادا بەرەو ڕووی شەپۆلێکی گەورەی بازرگانی کردن و بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر بووەتەوە، کەلەوانەیە بەرنامە بۆداڕێژراوو بێت!

لەماوەی دوو دەیەی ڕابردودا، هەرێم زیاتر وەک ڕێڕەوی بازرگانی ئەژمار دەکرا، کەمادەی هۆشبەر هاوردە دەکراو پاشان بەڕێگای جیاواز و تایبەت ڕەوانەی ناوەڕاست وباشوری ئێراق و وڵاتانی تر دەکرا بەتایبەت ئەوروپا.

ئامارەکانی بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر لەهەرێمدا، مەترسیدارن و لەحاڵەتەوە بووە بەدیاردەو دۆسیەکانی دادگاکانی هەرێم شاهێدی ئەم ڕاستیەن. راستە شارەگەورەکانی هەرێم زۆرترین بەکارهێنەری مادەهۆشبەرەکانن، بەڵام ئەم دیاردەیە لەشارو شارۆچکە بچوک وگوندەکان، کەبەدەست نەبوون وکەمی خزمەتگوزارییەکان و نەبوونی هەلی کار دەناڵێنن، بوونی هەیە و ساڵ لەدوای ساڵ زیاتر دەبێت.

بەپێ ی ئامارەكانی حكومەتی هەرێم، زیاتر لە 75 هەزار كەس ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن، زۆرینەیان لەنێوان تەمەنەكانی 18_64 ساڵیدان، شایانی باسە نزیكەی 23% یان ئافرەتن!

لەلایەکی ترەوە، بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر هەر تەنها زەرەر وزیانی تەندروستی بەکەسی بەکارهێنەر ناگەیەنێت، بەڵکو زیانی ئابوری ودارایی گەورە لەتاک و خێزان و کۆمەڵگا بەشێوەیەکی گشتی دەدات، بەتایبەت سەرمایەی مرۆیی، چونکە کەسی ئالوودەبوو، توانای کاری نامێنێت و ناچار دەبێت بۆ بەدەستهێنانی ماددەی هۆشبەر پەنا بۆ کاری ناپەسەندی وەک دزی و بەدرەوشتی و ئەگەر بەکارهێنەر لەرەگەزی مێ بێت، بەدڵنیاییەوە لەو پێناوەدا کاری لەشفرۆشی دەکات.

ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەندکراوانی بەکارهێنەرانی ماددەهۆشبەرەکان، تێچونێکی گەورە لەسەر دارایی حکومەت دروست دەکەن، سەرەڕای تێچونی چارەسەرکردنی ئالودەبووان لەستافی پزیشکی و داودەرمانی پێویست وگونجاو.

سەرەڕای گەورەیی ئامارەکان، بەڵام دەتوانین بڵێن، هێشتا کات ماوە بۆ ڕێگریکردن و سنوردانان بۆ زیاتر بڵاونەبوونەوەی ئەم ژەهرە کوشندەیە، هەر بۆیە ئەرکی نیشتیمانی و ئەخلاقی و ئایینی هەموو لایەکە، هەنگاوی پێویست وگونجاو بنێن، ئەم هەنگاوە تەنها بە حکومەت ودامەزراوەکانی ناکرێت، پێویستە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و مامۆستایانی ئایینی، بەپلان و بەرنامەی زانستی و واقیعی کار بکەن بۆ هۆشیارکردنەوەی چیین وتوێژەکانی کۆمەڵگا، لەماڵ وخێزانەکان و مزگەوت قوتابخانەو خوێندنگەکان و زانکۆ وپەیمانگاکانەوە، بەگژ ئەم مەترسییەگەورەییە ببینەوە، تا ئایندەی نەوەکانمان و کۆمەڵگاکەمان بپارێزن.