کارەساتى سەرژمێری

ئەگەر ئەو وتار و لێدوان و بابەتانەى دژ بە ئەنجامدانى سەرژمێریی گشتیى دانیشتوانى عێراق بڵاودەکرێنەوە، وەربگێڕدرێنە سەر زمانى میللەتانى دیکە، سەریان سوڕدەمێنێت لەوەى چۆن دەبێت کەسانێک هەبن دژى ئەنجامدانى سەرژمێرىی گشتیى وڵاتەکەیان بن. لەکاتێکدا لە سادەترین پێناسەدا سەرژمێری بناخەى نەخشەو پلانە بۆ هەر جۆرە سیاسەتێکى بەڕێوەبردن کە بیەوێ خزمەتگوزارى پێشکەشى میللەتەکەى بکات.

بێگومان ئەوە راستە سەرژمێرى گرنگە بۆ بەڕێوەبردنى وڵات، بەڵام ئەگەر وڵاتێک بە ئامانجى راستەقینەى خزمەتکردنى هاووڵاتییەکانى بیەوێ سەرژمێرى بکات. لە عێراقدا لە هیچ کات و سەردەمێکدا سەرژمێرى بۆ ئامانجە راستەقینەکەى نەبووە، بەڵکو بەهۆى ناکۆکى و ململانێى نەتەوەیى و مەزهەبی پێکهاتەکانییەوە، سەرژمێریى دانیشتوان کراوەتە ئامراز بەدەستى ئەنجامدەرەکانییەوە بۆ لاوازکردنى پێکهاتەکانى بەرانبەرى.

تەنانەت یەکەم پرۆسەى سەرژمێری کە بەریتانیا لە عێراق ئەنجامیداوە، بۆ ئامانجى سیاسەتى داگیرکارییانەى بەریتانیا بووە لە عێراق کە ویستویەتى ویلایەتى موسڵ بە عێراقەوە ببەستێتەوە. بۆ رەوایەتیدان بەو ستراتیجە، لە زۆربەى ناوچەکانى ویلایەتى موسڵ بەتایبەت ناوچە هاوسنورییەکان لەگەڵ ناوچە عەرەبیەکانى سەر بە ویلایەتى بەغدا، ژمارەیەکى زۆرى عەرەبى لەو ناوچانە تۆمارکردووە کە بێجگە لە کورد و مەسیحى و جولەکە و تورکمان، کەسى دیکەى لێنەژیاوە.

بەدواى ئامار و سەرژمێریى بەریتانیاشدا هەموو ئەو سەرژمێریانەى دەوڵەتى عێراقى سەردەمى مەلەکى و کۆمارى کە هەردووک دەسەڵاتى سوننەى عەرەب بوون، ئەنجامیانداوە، بە ئامانجى لێدان لە کورد و تورکمان و شیعە، ساختەکاریى زۆر و ژمارەى ناڕاستیان تۆمارکردووە.

هیچ ئامار و سەرژمێرییەکى عێراق نییە شاهێدى ئەوەى بۆ بدرێت کە لەوانى دیکە پاکتر بووە. تەنانەت بە هەڵە حوکمێک بەسەر سەرژمێرى ساڵى 1957دا دراوە کە بۆیە لە دواى رووخانى سەدام کراوە بە بنەما، لەبەر ئەوەى سەرژمێرییەکى دوور لە ساختەکارى بووە. بەڵام راستییەکەى لەبەر ئەوە نەکرایە بنەما کە گوایە بێ ساختەکارى بووە، بەڵکو یەکەم لەبەر ئەوە بوو دوا سەرژمێری پێش هاتنى بەعسییەکان بوو کە هەموو لا لەسەر ئەوە کۆک بوون بەعس دەستکارى ئامار و سەرژمێرییەکانى کردووە. کورد و شیعە هەردوو لا نەیاندەویست دان بە هیچ ئامار و داتایەکى سەردەمى بەعسدا بنێن، بۆیە گەڕانەوە بۆ سەرژمێرى ساڵى 1957. هەروەها هۆکارێکى دیکەشى ئەوە بوو بۆ ئەو کاتى تەمەنى دەوڵەتى عێراق وا بە باش زاندرا نە ئامارەکانى سەرەتاى دروستبوونى دەوڵەت و نە پشت بە داتا و زانیارییەکانى کۆتایى ببەسترێت، بەڵکو لە (1921 بۆ 2003) نیوەى سەردەمەکە بکرێتە پێوەر.

ئەگینا ئامار و سەرژمێرى ساڵى 1957یش هاوشێوەى ئەوانى پێش و پاش خۆى پڕە لە ساختەکاریى. هەر بۆ نمونە لە شارێکى وەک کەرکووک لەبەر ئەوەى زۆربەى ئەو فەرمانبەرانەى دانراون بۆ تۆمارکردنى ناو لە پرۆسەى سەرژمێرییەکە لە پێکهاتەى تورکمان بوون، زۆرینەى دانیشتووانى کەرکووک بە تورکمان نووسراوە، لە کاتێکدا لە سەردەمى حوکمى عوسمانییەکانیش هیچ کات تورکمان زۆرینەى کەرکووک نەبوون. بە کورتى و بە کوردییەکەى قەڵەمەکە بەدەستى کێوە بووبێت، بۆ خۆى زیاترى نوسیووە.

لە دواى کەوتنى سەدام هیوایەک هەبوو بۆ ئەوەى ئەو ستەمکاریانە راستبکرێنەوە، لە سەرووى هەمووشیانەوە راستکردنەوەى ژمارەى دانیشتووان و ژمارەى پێکهاتە و نەتەوە جیاوازەکانى ناو عێراق. بەڵام لە حەقیقەتدا بەهۆى ئەوەى کەوتنى سەدام تەنیا کەوتنى کارەکتەرەکان بوو نەک عەقڵیەتى حوکمڕانى، بۆیە بە پاساو و بیانووى جۆراوجۆر رێگرى کرا لەوەى سەرژمێرییەکى واقیعى و دوور لە ئامانجى سیاسى ئەنجام بدرێت.

ئەوکاتە ئەمریکا حوکمى عێراقى دەکرد، زۆر مەبەستى بوو سەرژمێرییەکى گشتى ئەنجام بدات و هاوشێوەى بەڕێوەبردنى سەردەمیانەى دنیا بیکاتە بنەما بۆ داڕشتنى سیاسەتى بەڕێوەبردنى عێراق. کوردیش بەهۆى ئەوەى یەکەمجار بوو بە ئازادى بگەڕێتەوە سەر جوگرافیاکەى خۆى لە ناوچە کوردستانیەکانى دەرەوەى ئیدارەى هەرێم و پرۆسەى تەعریب گەرچى هەڵنەوەشابووەوە بەڵام تا ئەندازەیەک راوەستابوو، ئامانجى بوو سەرژمێرییەکى بێغەل و غەش بکرێت و کۆتایى بەو ژمارە ناڕاست و ساختەکارییانە بێت کە بووبوونە هەڕەشە لەسەر ناسنامەى خاک و گۆڕینى دیموگرافیاى شار و ناوچە کوردییەکان. بەڵام لایەنى عەرەبى بە سوننە و شیعەوە دژى ئەنجامدانى سەرژمێریى بوون و توانییان نەهێڵن لەو وادەیەى کە وەک نەریتێک هەر 10 ساڵ جارێک دانرابوو بۆ پرۆسەى سەرژمێرى و دەبوو لە ساڵى 2007 پرۆسەکە ئەنجام بدرێت، نەیانهێشت و دوایانخست بۆ ساڵى 2010. بەڵام ئەوەشیان پەکخست بەحساب بۆ ساڵى 2017 سەرژمێرى گشتى ئەنجام دەدەن. لەبەر ئەوەى ئەوکاتەش ئەنجامدانى پرۆسەى سەرژمێرى لەگەڵ ئەو خواستە مەزهەبى و شۆڤێنیانەدا یەکى نەدەگرتەوە کە وەک ستراتیجێک کاریان بۆ دەکرد، لە ساڵى 2017ش خۆیان لە ئەنجامدانى دزییەوە.

بەهۆى ئەو گۆڕانکارییانەى لە کۆتاییەکانى 2017 لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێم هاتنە ئاراوە، هەروەها بەهۆى ئەو رووداوانەى هەمان ساڵ لە کۆتایى شەڕى داعش لە ناوچە سوننییەکان دروست بوون، کە هەردوکیان بە بەرژەوەندى ستراتیجى مەزهەبى و قەومگەرایى شیعە بوون، ئیتر دەسەڵاتى شیعى کەوتنە داڕشتنى پلانى سەرژمێری. چەند ساڵێک مشتومڕى ئەنجامدانى ئەم پرۆسەیە درێژەى کێشا و پاش گرتنەبەرى هەموو رێکارە پێویستییەکانى ئەنجامدانى سەرژمێری، بڕیاریاندا لە مانگى 11ی ئەم ساڵ، واتە 2024 پرۆسەى سەرژمێرى ئەنجام بدرێت.

بۆ کەمکردنەوەى ناڕەزایەتى یاخود بۆ بەدەستهێنانى رەزامەندى سوننە و کورد، بڕیاریانداوە لە فۆرمى ناوتۆمارکردنەکەدا نەتەوە و مەزهەب تۆمار نەکرێت. ئەمە وەک جۆرێک لە چاوبەستەکى و خۆڵکردنە چاوى کورد و سوننە وایە، چونکە تۆمارنەکردنى مەزهەب و نەتەوە هیچ لەو پرۆسەى تەشەیوع و تەعریبە کەم ناکاتەوە کە لەسەر ئەرزى واقیع ئێستا لە ناوچە سوننی و کوردییەکان بەڕێوەدەبرێت.

بە سەدان هەزار عەرەبى سوننە لە شوێنى خۆیان هەڵکەندراون و رەوانەى هەرێمى کوردستان کراون، لە داهاتوودا دەبن بە مایەى هەڕەشە و مەترسى لەسەر شارەکانى هەرێم، لەو ژمارەیەش زیاتر عەرەبى شیعە هێندراونەتە ناوچە سوننییەکان. بۆ کەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانیش بێ گوێدانە ململانێى مەزهەبى بە سەدان هەزار عەرەبی شیعە و سوننەیان هێناوەتە ناوچە کوردستانییەکان. ئەوەى بەلاى دەسەڵاتى ئێستاى بەغداوە گرنگە، تۆمارکردنى ئەو کەسانەیە لەسەر ئەم جوگرافیا تازەیە، ئیتر گرنگ نییە نانووسرێت عەرەبن، شیعەن، یان فارس و ئەفغانى. گرنگ تۆمارکردنى ناویانە وەک دانیشتووى ئەو گوند و شارۆچکە و شارانەى لێى تۆمار دەکرێن. ئامانجەکە بۆ داهاتووە کە لە مامەڵە و هەموو کاروبارێکى فەرمیدا وەک هاوڵاتى ئەو شوێنە ئەژمار دەکرێن.

پلانەکە بەجۆرێکە بەشى زۆرى ئەو گوندانەى کورد کە چۆڵن یان چەند ماڵێکى کوردى لێماوەتەوە، چەندین بەرانبەر بەژمارەى کورد هاوڵاتى عەرەب لەو گوندانە تۆمار دەکرێن. هەروەها لە شار و شارۆچکەکان ئەم سیاسەتە پەیڕەو دەکرێت. بۆ داهاتوو هەموویان دەبن بە هاووڵاتى ناوچە کوردستانییەکان و لە رووى ژمارەوە لە ژمارەى کورد زیاتر دەبن، رۆژێکیش دێت دەیانکەن بە ئامرازى جێبەجێکردنى دەستوور بۆ یەکلاییکردنەوەى ناسنامەى ئەو خاکە و لە پرۆسەیەکى دەنگداندا دەیکەن بە بەشێک لە نیشتمانى عەرەبى.

وەک چۆن چەند جارێک لایەنى عەرەبى رێگربوون لە ئەنجامدانى سەرژمێرى و چاوەڕێى دەرفەتێک بوون بە قازانجى ستراتیجى تەعریب و تەشەیوع، دەبوو دواى 16ی ئۆکتۆبەر و گۆڕینى واقیعى دیموگرافیاى ناوچە کوردستانییەکان، بە هیچ جۆرێک کورد رازى نەبوایە بە ئەنجامدانى سەرژمێری تا دواى جێبەجێکردنى مادەى 140، بەتایبەت لەو ناوچانە. بۆ رێگرى لەمەش چەکى دەستوور بەدەستى کوردەوە بوو کە بەڕوونى لە دەستووردا ئەو عەرەبانەى لە چوارچێوەى پرۆسەى تەعریب هێندراونەتە سەر ئەو جوگرافیایە وەک (غورەبا) ناویان هێندراوە و بەپێى دەستوور دەبێت بگەڕێندرێنەوە شوێنى پێشووتریان ئەوکات سەرژمێرى بکرێت. بەڵام ئەنجامدانى سەرژمێرى ئێستا نەک هەر ئەوان دەکات بە خاوەن ماڵ، بەڵکو ئەو عەرەبانەى ئێستاش کە هێندراون دەبن بە هاووڵاتى ئەم ناوچانە.

عارف قوربانی